3-205/1

3-205/1

Belgische Senaat

BUITENGEWONE ZITTING 1999-2000

9 SEPTEMBER 2003


Wetsvoorstel tot aanvulling van de wet van 11 april 1994 tot organisatie van de geautomatiseerde stemming om de geautomatiseerde stemming op afstand mogelijk te maken

(Ingediend door de heer Alain Destexhe)


TOELICHTING


1. Inleiding

Dit wetsvoorstel neemt de tekst over van een voorstel dat reeds op 20 april 2000 in de Senaat werd ingediend (stuk Senaat, nr. 2-410/1 ­ 1999/2000).

Het wil de kiezer in staat stellen zijn stem uit te brengen via het internet, een modern communicatie- en informatiemiddel. Uit recente experimenten met stemmingen per elektronische post is volgens sommigen gebleken dat dit misschien een middel is om de belangstelling van de burger voor de politiek te herstellen. In de Verenigde Staten onderzoeken de plaatselijke autoriteiten van Californië, Iowa, Minnesota, New Mexico en de Staat Washington de mogelijkheid om via het internet te stemmen. In Californië hebben burgers een campagne gestart om de stemming per e-mail te legaliseren. Bij de eerstvolgende presidentsverkiezingen in november 2000 zal de minister van Defensie van de Verenigde Staten een experiment in die zin doen met militairen die in het buitenland gestationeerd zijn. Als dat experiment voldoening geeft, overweegt de regering de stemming per elektronische post voor alle Amerikanen die in het buitenland verblijven mogelijk te maken.

Bovendien wordt in Europa erkend dat het elektronisch stemmen in België een succes is. Er zijn heel wat voordelen aan dit systeem, onder meer de snelheid van de verkiezingsresultaten en van de statistische voorspellingen alsook een vermindering van het aantal menselijke vergissingen. De geautomatiseerde stemming is evenwel nog verre van perfect ­ in het stemlokaal staat men nog altijd in de file ­ en kan worden verbeterd. De regering heeft trouwens toegezegd de regeling te zullen verbeteren.

Stemmen per e-mail is het logisch gevolg van de invoering van de geautomatiseerde stemming, temeer daar België beschikt over een uitgebreid kabelnetwerk ­ binnenkort zelfs een « draadloos » netwerk ­ waardoor nagenoeg de hele bevolking op het internet aangesloten kan worden.

2. Voordelen

Verschillende elementen pleiten voor de stemming per elektronische post.

a) Het stemmen voor de kiezer vergemakkelijken

Bij de invoering van de stemplicht bij de grondwetsherziening van 1891 heeft de wetgever een hele reeks praktische voorzieningen getroffen om de kiezer in staat te stellen zich van zijn plicht te kwijten zonder dat dit een te zware last met zich zou meebrengen. Zo moest de stemming plaatsvinden op zondag en werd er een pendeldienst ingesteld om de meest afgelegen kiezers te vervoeren. Met dit voorstel sluiten wij ons aan bij die doelstelling. Het internet is een bijkomend middel dat de burger ter beschikking wordt gesteld om zijn stemplicht te vervullen.

De kiezer die over deze moderne technologie kan beschikken, hoeft zich niet meer naar het stembureau te begeven, in de rij te gaan staan, enz. Hij kan stemmen op de plaats waar hij zich bevindt in België of in het buitenland.

b) Burgers die zich moeilijk kunnen verplaatsen de kans geven om te stemmen

Een aantal mensen kunnen zich zeer moeilijk verplaatsen. De problemen van bereikbaarheid en toegankelijkheid van bepaalde plaatsen zijn reëel voor mensen die in een rolstoel zitten, maar ook voor mensen die zich moeilijk verplaatsen. Daarom zou stemmen per elektronische post deze burgers in staat stellen thuis te stemmen of in een ziekenhuis of een verzorgingsinstelling.

In het huidige systeem krijgen een aanzienlijk aantal mensen die in een ziekenhuis verblijven of die een handicap hebben, geen mogelijkheid om zich naar hun gemeente te begeven hoewel ze volkomen bekwaam zijn om een politieke keuze te maken. De stemming per elektronische post zou hen in staat stellen aan het openbare leven deel te nemen zodat ze bij deze gelegenheid niet gediscrimineerd worden.

c) Strijden tegen het verzuim van de opkomstplicht

In België bestaat de stemplicht. In theorie wordt elke persoon die niet gaat stemmen, gestraft wegens verzuim van opkomstplicht, tenzij hij zich kan rechtvaardigen. Bij de laatste stembusgang in juni 1999 bedroeg het aantal personen die hun stemplicht voor de verkiezing van de federale Wetgevende Kamers niet vervuld hebben 9,4 % (1) (dit is 691 454 personen), hetgeen veel is voor een land waar de opkomstplicht bestaat. Dat brengt sommigen ertoe te verklaren dat de « partij van de niet-stemmers » een van de belangrijkste politieke partijen van het land geworden is (de « tweede partij » na de CVP bij de verkiezingen van 1995). Terwijl een aantal burgers zich openlijk afkeren van de publieke zaak, zijn er anderen die om beroepsredenen naar het buitenland moeten en nog anderen die niet in hun gemeente willen blijven omdat het bijvoorbeeld een zonnige dag is. De stemming per elektronische post zou de deelname van het kiezerspubliek erg kunnen vergemakkelijken.

d) Niet-discriminatoir karakter

Een van de argumenten die in andere democratieën, en met name in de Verenigde Staten, wordt aangehaald om de stemming per elektronische post niet in te voeren, is het feit dat er een gevaar voor discriminatie bestaat ten aanzien van degenen die de moderne technologieën niet beheersen. In de Verenigde Staten, waar geen stemplicht bestaat, gaan zeer weinig mensen stemmen, vaak minder dan 50 %. Men stelt vast dat de deelname aan de verkiezingen het laagste is bij kansarme bevolkingsgroepen, met lage inkomens, en vooral bij de zwarte bevolking. Als men het stemmen per elektronische post mogelijk maakt, bestaat het gevaar dat de maatschappelijk en economisch bevoordeelde bevolkingsgroepen nog sterker gaan participeren en dat de verkozenen (nog een beetje) minder representatief worden voor de bevolking in haar geheel. Dat is een steekhoudend argument wanneer er geen stemplicht bestaat, wat in België niet het geval is.

e) Stemming van Belgen die in het buitenland wonen

Voor de landgenoten die in het buitenland verblijven, zou de stemming door middel van elektronische post de beste oplossing zijn. Zij hoeven dan niet meer al die lange en nu nog dure formaliteiten te vervullen (die volgens wat de regering beloofd heeft, gratis zullen worden). Ze zullen dan elektronisch kunnen stemmen, ofwel rechtstreeks vanop een computer van hun keuze ofwel vanop een computer die in een consulaat of in een ambassade opgesteld staat. Voor de Staat is dit instrument gemakkelijker en goedkoper dan enig ander middel (volmacht, inrichten van stembureaus in de ambassades, enz.).

f) Vlottere verwerking van de resultaten

De aldus via het internet verzamelde gegevens zullen gemakkelijker verwerkt kunnen worden waardoor ze vlotter opgenomen kunnen worden in de stemresultaten. Wij zien hierin dezelfde voordelen als voor de geautomatiseerde stemming : afschaffing van de stemopneming, minder kosten en snellere bekendmaking van de resultaten.

g) Het gebruik van het internet ontwikkelen

De verdere ontwikkeling van het internet in België zou een nationale prioriteit moeten zijn rekening houdend met de belangen die op het spel staan voor de economie en de werkgelegenheid. De mogelijkheid om te stemmen via elektronische post is een van de signalen die dit doel dichterbij kunnen brengen. Men kan er zelfs van uitgaan dat de burger die deze vorm van stemmen zal kiezen, de websites van de verschillende politieke partijen zal bezoeken en daardoor dus zowel kwantitatief als kwalitatief over betere informatie zal beschikken.

3. Potentiële problemen

Artikel 62 van de Grondwet bepaalt : « (...) de stemming is verplicht en geheim. Zij heeft plaats in de gemeente, behoudens de bij de wet te stellen uitzonderingen ». Die beginselen worden verder uitgewerkt in het Kieswetboek.

Stemming via het internet kan twee soorten problemen doen rijzen :

In de eerste plaats moet de stemming volgens de Grondwet en volgens artikel 4 van het Kieswetboek plaatshebben in de gemeente waar de kiezer is ingeschreven op de kiezerslijsten. Het beginsel van de stemming in de gemeente vloeit voort uit het algemeen kiesrecht. Vóór de grondwetsherziening van 1893 moest er gestemd worden in de hoofdplaats van het administratief arrondissement waar de kiezer zijn woonplaats had. Dat had voor de kiezer heel wat moeilijkheden tot gevolg. Door te bepalen dat de wetgever kan afwijken van het beginsel van de stemming in de gemeente dacht de grondwetgever vooral aan de toestand in de kleine gemeenten. Overigens voorzag de wet van 8 juli 1970 in drie mogelijkheden om te stemmen buiten de gemeente : de stemming bij volmacht, de stemming in het leger en de stemming per brief. Mettertijd bleek dat de stemming in het leger praktische problemen deed rijzen terwijl de stemming per brief aanleiding gaf tot heel wat misbruiken. De wet van 5 juli 1976 heeft het kiessysteem gewijzigd door deze beide stemmingswijzen af te schaffen en de stemming bij volmacht uit te breiden (titel IV, hoofdstuk IIIbis van het Kieswetboek).

Artikel 89bis van het Kieswetboek bepaalt bovendien dat de kiezers van de gemeenten Voeren en Komen-Waasten de mogelijkheid hebben om respectievelijk in Aubel en Heuvelland te stemmen. Dit wetsvoorstel wil een nieuwe uitzondering invoeren waardoor het mogelijk wordt met een computer te stemmen ongeacht de plaats waar de kiezer zich bevindt.

De regel dat de stemming geheim is, is in de Grondwet pas in 1921 ingevoegd. Voordien stond die regel in de kieswet. In de vorige eeuw was verkiezingsfraude zeer courant. De wet van 9 juli 1877 heeft de basis gelegd om dat soort fraude te voorkomen. In elk stembureau moeten hokjes staan waarin de kiezers hun stem kunnen uitbrengen. Er moet minstens een stemhokje zijn per 150 kiezers. De kiezer krijgt uit de handen van de voorzitter en, in voorkomend geval, voor elke Wetgevende Kamer een stembiljet dat in vieren gevouwd is en voorzien van een zegel. Hij moet zich naar een van de stemhokjes begeven en daar zijn stem uitbrengen. Zodra dat gebeurd is, toont de kiezer aan de voorzitter het opnieuw dichtgevouwen stembiljet en stopt het in de stembus.

Het probleem van het geheim en de eventuele druk en intimidatie doet zich niet meer voor in dezelfde vorm als ten tijde van de invoering van het algemeen stemrecht. De Belgische bevolking is tot een zeer grote graad van rijpheid gekomen en aanvaard het beginsel van de vrijheid van het stemmen, zelfs binnen eenzelfde familie. In de overgrote meerderheid van de gevallen zal het stemmen ­ thuis of elders ­ per elektronische post in volle vrijheid gebeuren en zal dit het resultaat van de stemming niet beïnvloeden. Niettemin blijft in enkele gevallen toch een klein gevaar bestaan. Dat het stemhokje ervoor zorgt dat de stemming absoluut geheim blijft is veeleer een mythe. In de realiteit is het zo dat de kiezer die gaat stemmen, op verschillende manieren beïnvloed kan worden bijvoorbeeld op de weg naar het stembureau of wanneer hij in de rij staat. Als bijkomende garantie zou de wet kunnen bepalen dat de kiezer alleen moet zijn op het moment dat hij zijn stem uitbrengt. Wij menen echter dat er voldoende garanties zitten in onder meer artikel 183 van het Kieswetboek dat het volgende bepaalt : « Met dezelfde straffen wordt gestraft [dat wil zeggen gevangenisstraf van acht dagen tot een maand en geldboete van vijftig euro tot vijfhonderd euro] hij die, met het oogmerk om een kiezer tot stemonthouding over te halen of op zijn stemming invloed uit te oefenen, zich jegens hem schuldig maakt aan feitelijkheden, gewelddaden of bedreigingen, of hem doet vrezen voor het verlies van zijn betrekking of voor een nadeel in zijn persoon, zijn familie of zijn vermogen. »

Tenslotte zij opgemerkt dat verscheidene democratische landen aanvaarden dat er geen absolute geheimhouding is op het ogenblik dat men zijn stem uitbrengt : dat is het geval in alle landen waar stemmen per brief mogelijk is, bijvoorbeeld Frankrijk en Spanje. Men gaat er in die gevallen van uit dat de regel van de geheime stemming wordt nageleefd op het moment waarop de stem wordt uitgebracht.

Om de efficiëntie te testen van het systeem van stemming via het internet, zou men het eerst in enkele kiesarrondissementen kunnen invoeren alvorens het te veralgemenen. Dat is bijvoorbeeld gebeurd voor de geautomatiseerde stemming die eerst is ingevoerd in de kieskantons Verlaine in de provincie Luik en Waarschoot in de provincie Oost-Vlaanderen.

4. Technische aspecten

De technologie, gebaseerd op standaardprotocollen van het internet die ruimschoots beschikbaar zijn op de markt, kan ervoor zorgen dat :

­ de stemming geldig is wat betreft veiligheid, vertrouwelijkheid en controle op de doorgestuurde gegevens;

­ de stemming democratisch is, dat wil zeggen dat het om een bepaalde kiezer gaat en dat die kiezer ook is wie hij beweert te zijn (zie de Europese richtlijn over de elektronische handtekening en de wetgeving van verschillende Europese landen) en dat die kiezer maar een stem heeft uitgebracht;

­ de stemming confidentieel blijft : niemand kan tijdens de stemming een bericht onderscheppen. « Hijacking » van de sessies is niet mogelijk, waardoor aanvallen van eventuele « hackers » voorkomen kunnen worden;

­ de stemming gecontroleerd en geverifieerd kan worden, bijvoorbeeld om na te gaan dat het aantal uitgebrachte stemmen en het aantal kiezers gelijk zijn.

Wij stellen voor de volgende regeling in te voeren :

Op de oproepingsbrief van de kiezer staat een toegangscode die hem wordt toegestuurd op dezelfde wijze als de geheime codes van de bankkaarten en die elektronische identificatie mogelijk maakt. Bovendien kan niemand de code na gebruik opnieuw gebruiken om een tweede maal te stemmen.

De kiezer stelt zich in verbinding met de server en voert zijn toegangscode in die automatisch toegang biedt tot de lijsten van zijn gemeente.

De kiezer maakt zijn keuze en verzendt zijn stem. Aangezien de stemming geheim is, moet er een systeem bestaan van versleuteling van de naam en van de stem. Deze worden verstuurd naar twee verschillende elektronische stembussen.

Zodra de kiezer zijn stem verstuurd heeft, verschijnt op het scherm een bericht dat zijn stem geldig is uitgebracht.

Zodra de gegevens verzameld zijn, worden ze ingevoerd in de computer die de stemmen totaliseert en waar de door middel van het internet uitgebrachte stemmen vermengd worden met de per computer geregistreerde stemmen, en dat op willekeurige wijze om elke mogelijke discriminatie te voorkomen.

De verzamelde gegevens worden verwerkt zoals de gegevens die door middel van de geautomatiseerde stemming verzameld zijn, met alle voordelen die daaruit voortvloeien : een kortere termijn voor het verkrijgen van de verkiezingsresultaten, afschaffing van de stemopneming, een beter en soepeler gebruik van de informatie.

Meer geavanceerde procedures zijn mogelijk, zoals de elektronische handtekening waarin het in de Kamer ingediende wetsontwerp op de elektronische handtekening voorziet.

Alain DESTEXHE.

WETSVOORSTEL


Artikel 1

Deze wet regelt een aangelegenheid als bedoeld in artikel 77 van de Grondwet.

Art. 2

De artikelen 1 tot 29 van de wet van 11 april 1994 tot organisatie van de geautomatiseerde stemming, gewijzigd door de wet van 18 december 1998 en door de wet van 19 maart 1999 vormen titel I « De geautomatiseerde stemming in de gemeente » van die wet.

Art. 3

Aan dezelfde wet wordt een titel II toegevoegd, luidende :

« Titel II. ­ De geautomatiseerde stemming op afstand.

Art. 30. ­ De Koning kan, bij een besluit vastgesteld na overleg in de Ministerraad, beslissen dat bij de parlements-, provincieraads- en gemeenteraadsverkiezingen en voor de vernieuwing van de gewest- en gemeenschapsraden alsook bij de verkiezingen voor de vernieuwing van het Europees Parlement gebruik wordt gemaakt van een geautomatiseerd stemsysteem op afstand.

Art. 31. ­ De Koning bepaalt de nadere regels voor het geautomatiseerde stemsysteem op afstand, als waarborg voor de betrouwbaarheid en veiligheid ervan, alsmede voor het geheim van de stemming. »

29 juli 2003.

Alain DESTEXHE.

(1) CRISP, dossier nr. 1653-1654.