5-75/1

5-75/1

Belgische Senaat

BUITENGEWONE ZITTING 2010

9 SEPTEMBER 2010


Voorstel van resolutie tot erkenning van de verantwoordelijkheid van de Belgische Staat in het Softenon-drama en tot het verkrijgen van schadeloosstelling van de slachtoffers, alsook van een aangepaste medische follow-up voor die slachtoffers

(Ingediend door mevrouw Nele Lijnen en de heeer Guido De Padt)


TOELICHTING


Dit voorstel van resolutie neemt de tekst over van een voorstel dat reeds op 26 februari 2010 in de Senaat werd ingediend (stuk Senaat, nr. 4-1683/1 - 2009/2010).

In 2010 is het vijftig jaar geleden dat het rampzalige Softenon in België in omloop werd gebracht. De dramatische gevolgen voor de gezondheid van de baby's van vrouwen die dat product tijdens hun zwangerschap hebben gebruikt, moeten niet meer worden bewezen. Verscheidene van die vrouwen hebben kinderen met ectromelia op de wereld gezet, dat wil zeggen individuen waarvan een of meer ledematen onvolledig ontwikkeld zijn. De zuigelingen hadden dan ook talrijke handicaps, zoals het ontbreken van een of beide handen (zelfs van de vier ledematen), het ontbreken van vingers, vingerkootjes, het lateraal uitsteken van het uiteinde van een of meer vingers of tenen, misvormde ledematen, enzovoort (1) .

I. Geschiedenis van een aangekondigd drama

a. Een door de nazi's uitgevonden product

In de jaren 1950 beleefde de markt van de antidepressiva, de kalmeermiddelen en de anabolica een boom. Het Duitse Grünenthal gooit zich op die niche en gaat geneesmiddelen op basis van thalidomide produceren, een product dat naar verluidt in de tweede wereldoorlog door de nazi's werd uitgevonden (2) .

Eerst werd thalidomide op dieren getest. Tevens werd de toxiciteit van het product grondig onderzocht. Hoewel de tests onvolledig waren — er was geen enkel experiment met drachtige dieren — werd geoordeeld dat de tests waterdicht waren, zodat Grünenthal producten op basis van thalidomide uittestte op drie vrouwen met spasmodische constipatie en volstrekt onverwacht deed de thalidomide ze inslapen (3) . De echtgenotes van de personeelsleden van de onderneming Grünenthal maakten er als eersten gebruik van, zonder dat dit voor hen dramatische gevolgen had.

Het eerste bewezen geval van misvorming moet dat van een Cypriotische baby in 1955 zijn. Er werd toen geen enkel verband gelegd tussen de thalidomidestalen die de moeder had ingenomen en de misvorming van de baby.

Omdat de onderneming in orde was met de Duitse wetgeving, werd het product in november 1956 in de streek van Hamburg op de markt gebracht. Reeds het volgende jaar verliet de productie de grenzen van de BRD en kwam het geneesmiddel in de meeste westerse landen onder verschillende benamingen in omloop. Behalve in West-Duitsland, werd thalidomide onder andere verkocht in Cyprus, Finland, Ierland, Malta, Nederland, Oostenrijk, Portugal, Spanje en Zwitserland. In België werd het vanaf 1959 gecommercialiseerd onder de naam Softenon.

b. De Belgische overheid slaat de waarschuwingen in de wind

Ondanks de waarschuwingen van onderzoekers (die reeds in 1960 bewezen dat thalidomide het zenuwstelsel kon aantasten) en vervolgens de reacties van gezondheidswerkers (die vroegen thalidomide nog enkel op voorschrift te verstrekken), reageerde de overheid niet en bleef het product vrij verkrijgbaar.

Er waren niet alleen de waarschuwingen van bepaalde beroepsbeoefenaars. De Belgische overheid had ook moeten reageren op de houding van bepaalde landen tegenover het geneesmiddel. Thalidomide werd weliswaar in de meeste westerse landen verkocht, maar in de Verenigde Staten en in Frankrijk was dat niet het geval.

Het feit dat er in Frankrijk geen thalidomide was, wordt hoofdzakelijk verklaard door de traagheid van de administratie en door het aannemen van een wet in 1961 die een strenge controle op geneesmiddelen instelde, maar het verbod op het in omloop brengen van het geneesmiddel in de Verenigde Staten kwam er door de waakzaamheid van Frances Kelsey, lid van de Amerikaanse administratie voor controle op voedsel en geneesmiddelen (FDA). Zij was immers op haar hoede door de uitgebreide kritiek van een Duitse arts (professor Wildukind Lenz) op thalidomide. Na diepgaander onderzoek besliste de FDA uiteindelijk het in omloop brengen van thalidomide in de Verenigde Staten te verbieden.

Naarmate het gebruik van thalidomide toenam, stroomden de negatieve wetenschappelijke rapporten toe. In het Bürgerspital van Bazel gaf men het gebruik van Contergan, eveneens op basis van thalidomide, op nadat men ernstige allergische reacties vaststelde in de vorm van lokale bloedingen van de huid (4) . Het succes van het geneesmiddel groeide weliswaar, maar terzelfdertijd beseften steeds meer wetenschappers hoe verschrikkelijk gevaarlijk het product kon zijn.

Grünenthal bleef niet alleen Oost-Indisch doof, het lanceerde ook nog een agressieve reclamecampagne met de openlijke bedoeling te bewijzen dat de kritiek ongefundeerd was : de vertegenwoordigers van de onderneming namen hierbij contact op met de artsen om hen gerust te stellen en er werden 250 000 folders verspreid waarin thalidomide werd aangeprezen.

Het was boter aan de galg : het aantal slachtoffers nam toe en het hele jaar 1960 stapelden de verpletterende wetenschappelijke rapporten zich op, maar dat belette de onderneming niet die signalen te blijven negeren en zich integendeel nog meer in te spannen om haar product te verdedigen.

Uiteindelijk duurt het tot eind 1961 wanneer een Hamburgse arts, Wildukind Lenz (alweer hij) ontdekt dat de oorzaak van het toenemend aantal misvormde baby's niet de radio-actieve neerslag was (zoals men tot dan toe dacht), maar wel degelijk de inname van thalidomide door zwangere vrouwen.

Lenz bracht snel verslag uit over zijn conclusies bij de overheid, maar Grünenthal, dat kennis had genomen van die beschuldigingen, reageerde met de publicatie van nieuwe folders waarin thalidomide verdedigd werd. Het duurde ook enige tijd voor de pers reageerde, behalve in Duitsland, waar het weekblad Welt am Sonntag op 26 november niet aarzelde om onder de kop « Alarmerende verdenkingen van een onderzoeker tegen een wereldwijd verspreid geneesmiddel » de woorden « farmacologische bom » te gebruiken voor wat voortaan een werkelijk « verdoemd geneesmiddel » bleek (5) .

c. Het middel uit de handel nemen : men reageert te laat

Terwijl er snel moest worden opgetreden, reageerden de landen die door de ramp getroffen werden traag en aarzelend. Terwijl West-Duitsland het product reeds in november 1961 uit de handel nam, hield de verkoop van thalidomide in Ierland pas op in januari 1962. In Canada gebeurde hetzelfde in maart, in Spanje in augustus en in Japan in september van hetzelfde jaar.

In België reageert minister van Volksgezondheid Joseph Custers eveneens slechts begin 1962, zonder evenwel de gepaste maatregelen te nemen, zodat de apotheken zich in de lente van 1963 nog met Softenon bevoorraden.

De Belgische wet bepaalde indertijd dat wanneer er een bericht van intrekking van een geneesmiddel in het beroepsblad van de apothekers verscheen, zij nog twee maanden hadden waarin ze het betreffende geneesmiddel mochten blijven verkopen. Softenon werd in december 1961 niet echt verboden. De nationale commissie die bevoegd was om de schadelijkheid ervan vast te stellen, was in juni 1962 nog steeds niet samengekomen. Op vrijdag 15 juni 1962 verscheen een koninklijk besluit in het Staatsblad dat de regering de mogelijkheid moest bieden het uit de handel te nemen, maar dat verbod gold slechts voor een periode van drie maanden, die nadien verlengd kon worden (6) .

De liberale senator Joseph Degrauw, die voorzitter was van de commissie voor de volksgezondheid, stelde indertijd vast dat die materie toen in België geregeld werd « door een wet op de geneeskunst van 1818 en door een wet [...] van 1921 » (7) . Slechts toen hij het drama had vastgesteld, gaf minister Custers toe dat de Belgische wetgeving verouderd was en werd hij er zich van bewust dat ze dringend moest worden vervangen door een nieuwe wet, waardoor in de toekomst voorkomen kon worden dat geneesmiddelen op de markt werden gebracht zolang hun onschadelijkheid niet volledig vaststond. De nieuwe maatregelen werden binnen het jaar aangenomen ... met onmiddellijke inwerkingtreding : « Er bestonden ongeveer 40 000 geneesmiddelen, 30 000 ervan verdwenen onmiddellijk, alleen al omdat ze in 1962 geregistreerd moesten worden » (8) .

Zodra het schandaal losbarstte, vroegen de Belgen zich af waarom de overheid de bevolking niet had gewaarschuwd voor de gevaren die ze liep. Iedereen had het toen over een tragisch fait divers dat zich in Luik had voorgedaan en dat ook in de pers aan bod kwam : een jong paar, wiens kind als thalidomide-slachtoffer zonder armen geboren was, was door een arts geholpen om er euthanasie op te plegen. Er werd vervolging ingesteld, maar uiteindelijk werden de beschuldigden half november 1962 vrijgesproken.

d. Het aantal slachtoffers

Hoewel het moeilijk is het aantal thalidomide-slachtoffers nauwkeurig te bepalen, staan in verscheidene studies, waaronder die van professor Lenz, voor sommige landen alarmerende ramingen : zo wordt het aantal slachtoffers in de BRD op meer dan 3 000 geraamd (9) , in Zweden op bijna 150 (10) en op bijna 350 in het Verenigd Koninkrijk (11) .

In België registreerde hetzelfde onderzoek tussen 1959 en 1962 32 gevallen van door Softenon veroorzaakte neonatale misvormingen (12) . De VZW « Victimes de la thalidomide », die in oktober 2009 werd opgericht, meent dat er vandaag een twintigtal Belgische slachtoffers in leven zijn. Verder raamt ze het aantal baby's dat in 46 landen met misvormingen geboren werd (13) (14) als gevolg van het innemen van dit geneesmiddel door hun moeder tijdens de zwangerschap op 12 000 ŕ 15 000. Overigens is de helft ervan overleden in het eerste levensjaar.

II. Verantwoordelijkheid erkennen, een fout herstellen

a. Maatregelen in andere Europese landen

In Duitsland werd in 1968 een proces aangespannen tegen de farmaceutische onderneming Grünenthal. Uiteindelijk werd dat proces in 1970 beëindigd met een minnelijke schikking tussen de aanklagers en de verwerende onderneming, waarbij die laatste zich ertoe verbond 100 miljoen Deutsche Mark uit te betalen aan de kinderen wier misvormingen veroorzaakt waren door de geneesmiddelen op basis van thalidomide (zoals Contergan, het Duitse equivalent van Softenon) die ze in omloop had gebracht. Een jaar later richtte het Duitse ministerie van Gezondheid een stichting op met als doel de kinderen met een handicap te helpen en erkende het zijn verantwoordelijkheid, waarbij het zich ertoe verbond een fonds (dat ook door Grünenthal gefinancierd werd) te financieren ten voordele van de thalidomide-slachtoffers.

Er dient echter op te worden gewezen dat de bedragen die ter beschikking werden gesteld niet volstonden om de Duitse thalidomide-slachtoffers optimaal te ondersteunen. Sommigen onder hen ontvangen financiële steun (betaald door het Thalidomide-fonds van de Stichting voor personen met een handicap) die schommelt tussen amper 252 en 1 116 euro per maand (15) , belachelijke bedragen in het licht van hun onbeschrijflijk lijden.

Toen de Duitse regering zich er in mei 2009 toe verbond 100 miljoen euro uit te trekken voor de komende vijfentwintig jaar, om de slachtoffers beter te ondersteunen (ongeveer 2 650 mensen (16) ), wezen verscheidene verenigingen erop dat dit slechts tot resultaat zou hebben dat het maximum bedrag van de financiële hulp tot 1 500 euro wordt verhoogd, wat ontoereikend blijft gelet op de vele dagelijkse problemen veroorzaakt door het ontbreken van één of meer ledematen. Verscheidene slachtoffers vinden dat ze in het licht van de bedragen die aan andere categorieën van personen met een handicap worden toegekend, gediscrimineerd worden en hebben daarom onlangs tegen de Bondsstaat een vordering ingesteld bij het Duits Grondwettelijk Hof (17) .

In het Verenigd Koninkrijk was de toestand vergelijkbaar. Nadat er verscheidene klachten waren ingediend (die tot minnelijke schikkingen met de farmaceutische ondernemingen die producten op basis van thalidomide gecommercialiseerd hadden, leidden (18) ), werd in 1973 een stichting (de Thalidomide Trust (19) ) opgericht, om de Britse thalidomide-slachtoffers te vergoeden dankzij een financiering door Distillers Biochemicals Ltd., de onderneming die thalidomide in het Verenigd Koninkrijk verkocht had.

Het was echter pas in december 2009 dat de Britse overheid haar verantwoordelijkheid in dat drama erkende (20) , en daarbij twintig miljoen pond sterling beschikbaar stelde om in de behoeften van de slachtoffers te voorzien.

In oktober 2009 besliste de Italiaanse overheid op haar beurt de thalidomide-slachtoffers een uitkering te geven van 4 000 euro netto per maand (21) .

Zweden ten slotte lijkt die problematiek van bij het begin grondig te hebben aangepakt. Reeds in de jaren 1960 richtte de Zweedse regering een gespecialiseerd centrum op om de thalidomide-slachtoffers te helpen. Dat centrum, dat zich in Stockholm bevond, telde een hele reeks specialisten die de slachtoffers moesten helpen om in hun dagelijks leven enigszins zelfstandig te functioneren. Bovendien werd in 1993 in het Rode Kruis-ziekenhuis van Stockholm nog een in (medische) bijstand gespecialiseerd centrum opgericht op initiatief van Björn Hakansson (zelf het slachtoffer van door thalidomide veroorzaakte aangeboren misvormingen). Uiteindelijk was de Zweedse regering in 2001 bereid de schade die de thalidomide-slachtoffers geleden hadden te vergoeden met een bedrag van 55 000 euro per persoon, bovenop de financiële compensatie die sinds 1970 tweemaal per jaar aan de Zweedse slachtoffers wordt betaald door de farmaceutische onderneming die geneesmiddelen op basis van thalidomide in het land verdeelde (22) .

Uiteindelijk heeft de onderneming Grünenthal haar verantwoordelijkheid in dit drama erkend, maar dat geldt niet voor de Belgische Staat, die zich tot op heden nooit in het openbaar bij de overlevenden verontschuldigd heeft.

b. De Staat heeft een fout gemaakt

Jos Custers werd in november 1961 door dokter Danner, hoofd van de dienst Hygiëne van de West-Duitse regering, gewaarschuwd voor de potentieel catastrofale gevolgen van het geneesmiddel voor baby's (23) .

De Belgische minister van Gezondheid zal, zoals we hierboven hebben gezien, evenwel wachten tot juni 1962 (24) ( !) om de verkoop van Softenon (voorlopig) te verbieden. Uiteindelijk zal het product pas in december van hetzelfde jaar in ons land definitief worden verboden (25) .

Die manifest onverantwoordelijke houding (in vergelijking met de reactie van zijn Europese ambtsgenoten en de weigering van Frankrijk en de Verenigde Staten om geneesmiddelen op basis van thalidomide op de markt te brengen) belette de minister niet prat te gaan op de wijze waarop hij ons land tegen schadelijke geneesmiddelen kon beschermen, waarbij hij om zijn goede trouw te bewijzen verwees naar de veertien koninklijke besluiten die in die zin werden aangenomen. Enige tijd voordien hadden de volksgezondheidsdiensten de sanering van de Belgische farmaceuticamarkt aangekondigd, naar aanleiding van de benoeming van de leden van de commissie voor de specialiteiten van het departement volksgezondheid, die twee jaar na haar oprichting niet één maal was samengekomen ...

De artsen die thalidomide hebben voorgeschreven, de apothekers die het verkocht hebben en de patiënten die er gebruik van hebben gemaakt, hebben met recht verondersteld dat de bevoegde overheidsinstellingen en in de eerste plaats hun regering, alle nodige maatregelen hadden getroffen om zich ervan te vergewissen dat het betreffende geneesmiddel geen enkel gevaar met zich bracht voor de kinderen welke die toekomstige moeders in hun schoot droegen.

Grünenthal heeft zich duidelijk schuldig gemaakt aan een fout, door te lang te weigeren geneesmiddelen terug te trekken waarvan een belangrijk deel van het medisch korps vrij snel de risico's op aangeboren misvormingen bij foetussen aankloeg, maar dat pleit geenszins de Belgische Staat vrij van de fouten die hem ten laste kunnen worden gelegd.

Uit wat voorafgaat, blijkt dat de Belgische Staat in de persoon van zijn minister van Gezondheid, twee fouten met dramatische gevolgen heeft begaan :

— enerzijds door toe te staan dat op ons grondgebied een geneesmiddel op de markt werd gebracht met vernietigende gevolgen, ondanks de terughoudendheid van twee landen (Frankrijk en de Verenigde Staten).

— anderzijds door veel te traag het geneesmiddel uit de handel te nemen, ondanks alle signalen die de buitenlandse regeringen en de wetenschappelijke wereld uitzonden.

De minister (VNV-lid tijdens de tweede wereldoorlog (26) ) verkoos evenwel die verantwoordelijkheid eenvoudig weg te wuiven, waardoor hij blijk gaf, niet alleen van een flagrant gebrek aan beroepsbekwaamheid, maar ook van een gruwelijk gebrek aan menselijkheid ten opzichte van de baby's die door zijn fout tot intens lijden of zelfs tot een vroegtijdige dood veroordeeld waren.

c. Erkenning van de slachtofferstatus als voorwaarde voor de vergoeding van geleden schade en aangepaste medische begeleiding van de patiënten

In het licht van de lijdensweg van de thalidomide-slachtoffers en het verschrikkelijke morele lijden van hun familie (onder andere van hun ouders), is het niet meer dan rechtvaardig dat de regering enerzijds de verantwoordelijkheid van de Belgische Staat erkent in het drama dat die mensen ondergaan en hen anderzijds dientengevolge schadeloos stelt en daarbij inspiratie put uit de regeling die onze buren hebben getroffen.

Tevens is het raadzaam te zorgen voor een aangepaste medische follow-up van die mensen. Hun lage levensverwachting en hun gering aantal ontkrachten bij voorbaat elke poging om die problematiek weg te wuiven onder voorwendsels van budgettaire aard. Dergelijke argumenten leiden er alleen maar toe dat de slachtoffers nog meer lijden door een diep gevoel van onrechtvaardigheid.

III. Het verleden onder ogen zien, de toekomst beschermen

De verbintenissen die mevr. Onkelinx in 2009 als minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid recent is aangegaan (27) inzake de erkenning van de verantwoordelijkheid van de Belgische Staat en de vergoeding van de slachtoffers van die fout gaan volgens ons de goede richting uit en moeten worden toegejuicht.

Het is met dit voorstel van resolutie overigens niet de bedoeling het initiatief van de minister over te nemen, maar erop toe te zien dat zij rekening houdt met alle eisen van de slachtoffers zelf.

Overigens is het raadzaam waakzaam te blijven. De jongste jaren wordt thalidomide immers opnieuw in ons land gebruikt, want enkele jaren geleden is uit onderzoek gebleken dat het efficiënt is in het bestrijden van bepaalde huidaandoeningen (zoals lepra), ontstekingen en kankers, alsook in het bestrijden van het AIDS-virus (28) .

Het koninklijk besluit van 13 februari 2005 (29) houdende verbod (sic) op de invoer, het afstaan en het afleveren van thalidomidehoudende geneesmiddelen bepaalt weliswaar dat het slechts mag worden toegediend onder een heel reeks drastische voorwaarden, waaronder de verplichting de patiënt te informeren over de contra-indicaties, de voorzorgen en de ongewenste gevolgen. Toch menen wij dat het raadzaam is dat men er zich voor alles van vergewist dat de patiënten die een beroep moeten doen op dat product de vereiste voorzorgsmaatregelen nemen, onder andere door gebruik te maken van efficiënte anticonceptiemiddelen.

Het is niet overbodig dat de federale regering en de gemeenschappen, elk voor de materies waarvoor ze bevoegd zijn, hiertoe een bewustmakingscampagne voeren bij het medisch personeel, alsook bij de patiënten die eventueel dergelijke geneesmiddelen gebruiken.

IV. Conclusies

De Softenon-slachtoffers hebben hun leven lang te kampen gehad met enorme problemen, in vele aspecten van hun leven : carričrekeuze, werk, huisvesting, transport, dagelijks leven, sociaal, seksueel leven, vrije tijd, hygiëne, ... Hun handicap, maar ook het onrechtvaardigheidsgevoel omdat ze in de moederschoot vergiftigd zijn, overschaduwde hun hele leven, zonder dat de politieke verantwoordelijken zich om hen bekommerden.

Sinds enkele jaren stellen de thalidomide-slachtoffers zich vragen bij de oorzaak van hun steeds slechtere gezondheidstoestand, hun chronische vermoeidheid en stekende pijn.

Thalidomide schaadt niet alleen de groei van de ledematen en de vitale organen van de baby, het tast ook de vorming van het ruggenmerg en het perifeer zintuiglijk stelsel in de vroege ontwikkeling aan, waardoor de Softenon-slachtoffers die nog in leven zijn, pijn krijgen die almaar zwaarder om dragen wordt.

In het licht van de lijdensweg die nu al bijna vijftig jaar duurt en hun toenemende problemen, zowel op het gebied van zelfredzaamheid en gezondheid als op financieel gebied, omdat ze steeds meer behoefte hebben aan bijstand, is het niet meer dan billijk dat aan die families een morele compensatie voor de fout van de Staat wordt toegekend, alsook de waarborg van financiële hulp en aangepaste medische begeleiding voor de komende jaren, zodat hun een waardig levenseinde verzekerd is.

Door dit voorstel van resolutie goed te keuren, steunt de Senaat de slachtoffers symbolisch en geeft hij de federale regering een krachtig signaal.

Nele LIJNEN
Guido DE PADT.

VOORSTEL VAN RESOLUTIE


De Senaat,

A. Overwegende dat de Belgische Staat zich schuldig heeft gemaakt aan een fout, door geen initiatief te nemen en niet te reageren op de vele signalen afkomstig zowel van de wetenschappelijke gemeenschap als van buitenlandse regeringen, die het hoge risico beklemtoonden voor zwangere vrouwen die geneesmiddelen gebruikten op basis van thalidomide (zoals Softenon) om kinderen ter wereld te brengen met vele misvormingen;

B. Overwegende dat de Staat, krachtens de algemene beginselen inzake verantwoordelijkheid van de overheid, de slachtoffers die vandaag nog in leven zijn schadeloos moet stellen;

C. Overwegende dat gelet op het geringe aantal slachtoffers dat nog in leven is, hun schadeloosstelling tegelijk herstel van hun morele schade en een financiering impliceert, zodat ze waardig kunnen leven en een aangepaste medische follow-up kunnen krijgen, waarbij inspiratie wordt geput uit de regelingen zoals die in het buitenland bestaan;

D. Verheugd over de verklaringen van mevr. Onkelinx als minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid in 2009 die wijzen op een nakende erkenning van de verantwoordelijkheid van de overheid in het Softenondrama;

Vraagt de federale regering :

1. zich zo snel mogelijk officieel te verontschuldigen bij de Belgische thalidomide-slachtoffers voor de fouten die de Belgische Staat heeft begaan door te traag het geneesmiddel van de markt te halen;

2. de verantwoordelijkheid van de Belgische Staat te erkennen en de Belgische thalidomide-slachtoffers schadeloos te stellen, rekening houdend met de ernst van de handicap van elk slachtoffer op grond van vooraf vastgelegde criteria, in overleg met de slachtoffers en zich onder andere inspirerend op het Britse, Italiaanse en Zweedse voorbeeld;

3. ervoor te zorgen dat de thalidomide-slachtoffers aangepaste financiële bijstand krijgen, rekening houdend met de omvang van de medische bijstand die hun gezondheidstoestand vergt.

20 juli 2010.

Nele LIJNEN
Guido DE PADT.

(1) JANICKI, J., Le drame de la thalidomide, Un médicament sans frontičres 1956-2009, Parijs, L'Harmattan, 2009, blz. 37.

(2) FOGGO, D., « Thalidomide « was created by nazis » », The Sunday Times, 8 februari 2009.

(3) JANICKI, J., op. cit., 2009, blz. 15-16.

(4) Ibid., blz. 29.

(5) Ibid., blz. 48.

(6) Ibid., blz. 49.

(7) Ibid., blz. 166; Bron : Le Soir, 14 juni 1962.

(8) Ibid., blz. 167.

(9) Ibid., blz. 104.

(10) Idem.

(11) Idem.

(12) Idem.

(13) Du brulle, C., De Vogelaere, J.P., « Nous demandons des excuses », Le Soir, 25 november 2009. Die cijfers worden door de ramingen van professor Lenz gestaafd.

(14) Ibid., blz. 93-96; La Derničre Heure, 10 oktober 2009.

(15) VON ULRIKE, R., « Contergangeschädigte hoffen auf Gerechtigkeit », Die Welt, 26 augustus 2009, http://www.welt.de/wissenschaft/medizin/article4400767/Contergangeschaedigte-hoffen-auf-Gerechtigkeit.html, geraadpleegd op 11 januari 2010.

(16) Idem.

(17) « Cour constitutionnelle allemande : Les victimes du Contergan luttent pour plus d'égalité », ARTE Info, 12 augustus 2009, http://www.arte.tv/fr/Comprendre-le-monde/ARTE-info/2798686.html, geraadpleegd op 11 januari 2010.

(18) Het Fonds dat Grünenthal en de Duitse Bondsregering opgericht hadden, kwam niet ten goede aan de slachtoffers in Canada, Italië, Japan, het Verenigd Koninkrijk en Zweden, omdat daar niet Grünenthal, maar andere farmaceutische ondernemingen geneesmiddelen op basis van thalidomide verkocht hadden.

(19) http://www.thalidomide.org.uk/.

(20) WILKINSON, E., « Thalidomide survivors to get Ł20 million », internetsite van BBC News, http://news.bbc.co.uk/2/hi/8428838.stm.

(21) « Gustizia » in La Repubblica, 13 oktober 2009, blz. 40.

(22) « Living with a rare disease. Portrait of a European militant : Björn Hakansson, Swedish thalidomide victim », http://www.eurordis.org/article.php3 ?id_article=1783, geraadpleegd op 18 december 2009.

(23) BUNNENS, G., « Le drame du « Softenon », Le Peuple, 9-10 juni 1962.

(24) Belgisch Staatsblad, 12 juni 1962.

(25) Belgisch Staatsblad, 12 december 1962.

(26) Internetsite van de vereniging « Résistances », http://www.resistances.be/cvp.html, geraadpleegd op 18 december 2009.

(27) DE VOGELAERE, J.P., « Un premier pas vers une reconnaissance », Le Soir, 27 november 2009.

(28) « Softenon : le retour », La Derničre Heure, 28 mei 2005.

(29) Belgisch Staatsblad, 11 maart 2005.