SÉNAT DE BELGIQUE BELGISCHE SENAAT
________________
Session 2019-2020 Zitting 2019-2020
________________
20 novembre 2019 20 november 2019
________________
Question écrite n° 7-144 Schriftelijke vraag nr. 7-144

de Stephanie D'Hose (Open Vld)

van Stephanie D'Hose (Open Vld)

à la ministre des Affaires sociales et de la Santé publique, et de l'Asile et la Migration

aan de minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid, en van Asiel en Migratie
________________
Expérimentation animale - Redevance ou taxe sur les expériences pratiquées sur des animaux - Alternatives à l'expérimentation animale - Modèles de culture cellulaire - Évolution - Projets de recherche et projets pilotes Dierenproeven - Retributie of heffing op dierproeven - Alternatieven op dierproeven - Celkweekmodellen - Ontwikkeling - Onderzoeks- of proefprojecten 
________________
bien-être des animaux
expérimentation animale
cytologie
welzijn van dieren
proefneming met dieren
cytologie
________ ________
20/11/2019Verzending vraag
(Einde van de antwoordtermijn: 19/12/2019)
4/2/2020Antwoord
20/11/2019Verzending vraag
(Einde van de antwoordtermijn: 19/12/2019)
4/2/2020Antwoord
________ ________
Ook gesteld aan : schriftelijke vraag 7-143
Ook gesteld aan : schriftelijke vraag 7-145
Ook gesteld aan : schriftelijke vraag 7-143
Ook gesteld aan : schriftelijke vraag 7-145
________ ________
Question n° 7-144 du 20 novembre 2019 : (Question posée en néerlandais) Vraag nr. 7-144 d.d. 20 november 2019 : (Vraag gesteld in het Nederlands)

L'évolution récente et future des modèles performants de culture cellulaire ouvre d'énormes perspectives pour la recherche sans expérimentation animale. Le pas que les laboratoires ont à franchir pour passer de l'expérimentation animale à la culture cellulaire n'est plus si grand. Depuis les premières tentatives bien documentées menées au début du 20e siècle en vue de maintenir du tissu en vie en dehors du corps et depuis le développement des techniques de culture cellulaire dans les années 50, les progrès ont été considérables. Ces progrès permettent aujourd'hui de faire bien plus de recherches tout à fait pertinentes sans devoir recourir à l'expérimentation animale et l'on parle aujourd'hui de "mini-poumons" en culture et d'un "poumon sur puce".

La puissance des ordinateurs est également de plus en plus mise à profit dans la recherche biomédicale, qu'il s'agisse de modèles d'interaction pour les médicaments ou de simulations du mode de communication des cellules cérébrales. Les ordinateurs jouent en outre un rôle central en bio-informatique pour l'identification de modèles parmi des quantités gigantesques de données biomédicales. Par analogie avec in vitro et in vivo, ce type de recherche est appelé in silico, du nom du matériau utilisé pour la fabrication des puces d'ordinateur.

Ernst & Young Accountants a, par le passé, réalisé une étude sur l'instauration d'une redevance (taxe) sur les expériences réalisées sur des animaux, à la demande de l'association néerlandaise Proefdiervrij (Sans expérimentation animale). Ernst & Young conclut qu'un tel système de taxation est parfaitement possible. Le produit de cette taxe peut ensuite servir à améliorer les tests alternatifs.

Le sujet de la présente question est une matière régionale transversale. Le bien-être animal relève de la compétence des Régions. L'autorité fédérale reste cependant compétente pour les normes relatives à la santé des animaux et leur contrôle, ainsi que pour la qualité des produits d'origine animale en vue d'assurer la sécurité de la chaîne alimentaire. Ces normes sont fixées par la loi du 24 mars 1987 relative à la santé des animaux. Autrement dit, l'Agence fédérale pour la sécurité de la chaîne alimentaire (AFSCA) continue à relever de la compétence fédérale.

Je souhaiterais dès lors soumettre les questions suivantes au ministre:

1) Êtes-vous favorable à l'instauration d'une taxe sur l'utilisation d'animaux de laboratoire qui viserait, d'une part, à réduire le nombre d'expériences sur animaux inutiles et, d'autre part, à financer la recherche d'alternatives aux expériences sur animaux? Pouvez-vous détailler votre réponse? Êtes-vous disposé à vous concerter avec les Communautés à ce sujet? Pouvez-vous préciser le contenu et le calendrier de cette concertation?

2) Quelles autres pistes envisagez-vous pour réduire le nombre d'expériences sur animaux?

3) Pouvez-vous me dire dans quelle mesure on investit déjà dans des modèles de culture cellulaire comme alternative à l'expérimentation animale? Des projets de recherche ou des projets pilotes ont-ils déjà été lancés dans ce domaine? Dans la négative, pour quelles raisons? Êtes-vous prêt à lancer des projets en ce sens? Dans l'affirmative, pouvez-vous détailler votre réponse?

 

De recente en toekomstige ontwikkeling van goede celkweekmodellen biedt enorme mogelijkheden voor proefdiervrij onderzoek. Van het proefdierlaboratorium naar het celkweeklaboratorium is daardoor geen al te grote stap meer. Sinds de eerste goed gedocumenteerde pogingen om weefsel buiten het lichaam in leven te houden aan het begin van de 20ste eeuw, en sinds de ontwikkeling van celkweektechnieken rond de jaren 50, is er enorme vooruitgang geboekt. Daardoor kunnen we nu veel meer erg relevant onderzoek doen zonder proefdieren, en praten we over "mini longen" in kweek, en over een "long op een chip".

Ook de kracht van computers wordt meer en meer ingezet in biomedisch onderzoek, van interactiemodellen voor geneesmiddelen tot simulaties van hoe hersencellen met elkaar communiceren. Computers spelen ook een centrale rol in de bio informatica om patronen te herkennen in gigantische hoeveelheden biomedische data. Naar analogie met in vitro en in vivo, wordt dit soort onderzoek in silico genoemd, naar het materiaal waar computerchips van gemaakt zijn.

Ernst & Young Accountants heeft eerder in opdracht van de Nederlandse vereniging Proefdiervrij een onderzoek uitgevoerd naar het invoeren van een retributie (heffing) op dierproeven in Nederland. Ernst & Young concludeert dat er uitstekende mogelijkheden zijn voor een dergelijk heffingsstelsel. De opbrengst van deze heffing kan vervolgens worden gebruikt voor verbeteringen van alternatieve testen.

Het betreft een transversale aangelegenheid met de Gewesten: dierenwelzijn is een bevoegdheid van de Gewesten. De federale overheid blijft echter bevoegd voor de normering en de daarop toepasbare controle inzake de dierengezondheid en de kwaliteit van de dierlijke producten met het oog op het verzekeren van de veiligheid van de voedselketen. Deze normen zijn vervat in de dierengezondheidswet van 24 maart 1987. Het Federaal Agentschap voor de veiligheid van de voedselketen (FAVV) blijft dus met andere woorden tot de bevoegdheid van de federale overheid behoren.

Graag had ik dan ook volgende vragen voorgelegd aan u:

1) Bent u voorstander van de introductie van een heffing op het gebruik van proefdieren en dit enerzijds om onnodige dierproeven terug te dringen en anderzijds om via deze heffing de opbrengst ervan aan te wenden voor het onderzoek naar alternatieven voor dierenproeven? Kan dit uitvoerig worden toegelicht? Bent u bereid hieromtrent samen te zitten met de Gemeenschappen? Kan de inhoud en de timing worden toegelicht?

2) Welke andere pistes schuift u naar voor om het aantal dierproeven te reduceren?

3) Kunt u meedelen in hoeverre er heden reeds wordt ingezet op celkweekmodellen als alternatief voor de dierproeven? Werden er reeds onderzoeks of proefprojecten hieromtrent opgestart? Zo neen, waarom niet? Bent u bereid projecten in die zin op te starten? Zo ja, kunt u dit toelichten?

 
Réponse reçue le 4 février 2020 : Antwoord ontvangen op 4 februari 2020 :

L'utilisation d'animaux de laboratoire à des fins scientifiques, ainsi que la recherche d'alternatives possibles, relève surtout de la compétence des Régions.

Je vous invite donc à soumettre votre question également à mes collègues en charge du bien-être animal dans les Régions.

1) Compte tenu du fait que, d'une part, de gros efforts sont déjà fournis pour remplacer, réduire et affiner l'expérimentation animale (voir la réponse à la question suivante) mais que, d'autre part, il n'est toujours pas possible de fixer des valeurs (éco-)toxicologiques de référence pour les utilisateurs, les consommateurs et les organismes vertébrés non-cibles, ni de caractériser des substances/produits (étiquetage) sans un minimum d'expérimentation animale, il ne me paraît pas évident de réclamer des taxes sur quelque chose d'inévitable.

2) Comme je l'ai déjà signalé, le cadre légal pour l'utilisation d'alternatives à l'expérimentation animale est une compétence exclusive des Régions.

a) En ce qui concerne la compétence fédérale en matière de normes et d'évaluation des risques de substances chimiques (par exemple produits phytopharmaceutiques, biocides, etc.), il existe toutefois aussi la législation européenne qui s'applique à la fixation de normes pour les substances chimiques et qui prévoit déjà un certain nombre de mesures visant à limiter autant que possible l'utilisation de vertébrés dans la recherche toxicologique. En ce qui concerne le type de test qui est validé sur le plan légal est une décision qui relève du niveau fédéral (fixation de normes) par le biais de la participation aux groupes de travail européens pertinents (par exemple concernant les méthodes de test européennes).

Une interdiction totale de l'expérimentation animale est pour l'instant encore impossible dans ce contexte. Sauf en ce qui concerne la recherche toxicologique sur les cosmétiques, il existe encore et toujours des exigences de données applicables à l'évaluation de médicaments (voir plus loin), de produits phytopharmaceutiques, de biocides et de substances chimiques dangereuses pour lesquelles le test sur des vertébrés est indispensable. Toutefois, l'arrêté royal du 29 mai 2013 relatif à la protection des animaux d'expérience (transposition de la directive 2010/63/UE, actuellement transposée également ou à transposer dans des décrets régionaux) a déjà prévu, lorsque c'est possible, le recours à des alternatives in-vitro et in-silico (via des modèles informatiques).

Il est ainsi possible d'éviter dans le cadre des études de toxicité aiguë les plus pénibles (par exemple irritation de la peau et des yeux, sensibilisation cutanée) d'exposer des animaux. De même, certaines méthodes de test aiguës ont été supprimées pour faire place à des tests permettant de réduire sensiblement le nombre d'animaux d'expérience. Certains tests plus anciens de génotoxicité in-vivo ont également été supprimés, parce que l'expérience a démontré que d'autres tests offrent une valeur prédictive et/ou une sensibilité suffisantes pour mesurer les dommages génétiques. Enfin, beaucoup de mesures sont prises dans les règlements en vigueur visant à définir, lorsque le recours à l'expérimentation animale est inévitable, un nombre d'objectifs finaux aussi grand que possible (nombre accru de tissus, d'hormones) dans les tests existants et chez les animaux concernés dans le but d'éviter de la sorte d'autres tests.

Concernant la mise sur le marché de produits phytopharmaceutiques et de substances chimiques, la réglementation européenne en vigueur tente de limiter autant que possible les tests sur animaux. Vous pouvez vous adresser à mes collègues respectivement en charge de l’Agriculture et de l’Environnement pour plus de détails.

b) En ce qui concerne la compétence fédérale en matière d'assurance de qualité, de sécurité et d'efficacité des médicaments et des produits de santé, qu'ils soient à usage humain ou vétérinaire, au stade de développement clinique ou sur le marché, je tiens à vous communiquer les informations spécifiques suivantes.

Avant qu'une méthode s'inscrivant dans le cadre du principe des 3 R (remplacement, réduction et (r)affinage de l'expérimentation animale) puisse être reprise dans une note d'orientation ou être utilisée pour la prise de décisions en matière de sécurité, de disponibilité biologique et/ou d'efficacité de médicaments, les études de qualification nécessaires doivent être effectuées. Les procédures et les lignes directives à respecter à cet effet sont décrites dans la note d'orientation «Guideline on the Principles of Regulatory acceptance of 3Rs (replacement, reduction, refinement) testing approaches» de l’EMA (l’Agence européenne des médicaments).

Ces études de qualification ont pour but d'étudier la pertinence et la fiabilité d'une méthode de test lorsqu'elle est utilisée dans un contexte prédéfini. Le type d'études de qualification et les paramètres à examiner dépendent de la méthode ou de la technologie concernée. C'est ainsi que les résultats de tests obtenus à l'aide d'une méthode qualifiée dans un contexte prédéfini peuvent être utilisés pour la prise de décisions quant à la sécurité d'un médicament.

En vue d'accélérer la qualification de nouvelles méthodes et leur enregistrement dans des notes d'orientation, les développeurs sont invités à contacter dès un stade précoce les autorités compétentes, comme l'Agence européenne des médicaments (EMA) ou l'Agence fédérale des médicaments et des produits de santé (AFMPS). Ceci afin de demander un avis scientifique formel et de permettre aux autorités compétentes d'acquérir de l'expérience avec l'application de ces systèmes.

La recherche en matière de qualité, de sécurité et d'efficacité des médicaments à usage humain est menée conformément aux directives européennes 2011/83/CE et 2001/82/CE. L'expérimentation animale pouvant être requise dans ce contexte est également soumise à la directive 2010/63/UE, qui définit le principe des 3R et son application en vue de réduire et de remplacer à terme les expériences sur animaux. Cette directive reconnaît que l'expérimentation animale peut encore s'avérer nécessaire dans certains domaines, en particulier pour préserver la santé humaine et animale et pour protéger l'environnement, et définit également les conditions pour la recherche sur des animaux d'expérience.

L'AFMPS et l'EMA soutiennent la mise en œuvre du principe des 3 R et appliquent ces concepts lors de la rédaction de notes scientifiques d'orientation tant au niveau européen qu'international. Ainsi, des méthodes 3R validées, dont les modèles de culture de cellules, ont déjà été reprises dans les notes scientifiques d'orientation actuelles applicables au développement de médicaments à usage humain et vétérinaire. En outre, les résultats obtenus au moyen de méthodes 3 R qui n'ont pas encore été reprises dans des notes d'orientation, peuvent dès maintenant être soumis dans le cadre de demandes d'avis scientifiques, d'études cliniques et d'autorisations de mise sur le marché. Ces résultats peuvent être pris en compte lors de la détermination de la force probante pour la sécurité ou l'efficacité d'un médicament, conjointement avec toutes les autres informations disponibles.

La recherche en matière de méthodes 3 R, comme les organes sur puce électronique, est suivie de très près et en permanence par l'AFMPS et l'EMA. Les organes sur puce électronique sont une technologie très prometteuse susceptible d'être utilisée pour démontrer à la fois la sécurité, la disponibilité biologique et l'efficacité de nouveaux médicaments. À l'heure actuelle, toutefois, une incertitude subsiste quant à l'exploitabilité de ces méthodes en raison d'un manque d'expérience et de résultats.  En outre, il n'existe pour l'instant aucune note d'orientation spécifique pour l'utilisation d'organes sur puce électronique lors de la démonstration de la sécurité, de la qualité et de l'efficacité de médicaments.

3. Au niveau régional, des initiatives sont mises en place pour réduire l'utilisation d'animaux d'expérience. Les connaissances existantes sur ces alternatives sont malheureusement fragmentées. Le projet Re-Place (auquel participe Sciensano) a pour but de rassembler les connaissances actuelles en matière de méthodes alternatives disponibles en Région flamande et en Région bruxelloise et d'intégrer les informations récoltées dans une plate-forme plus large.

Het gebruik van proefdieren voor wetenschappelijke doeleinden, evenals het zoeken naar eventuele alternatieven hiervoor, valt grotendeels onder de bevoegdheid van de Gewesten.

Ik raad u dan ook aan om uw vraag eveneens voor te leggen aan mijn collega’s bevoegd voor dierenwelzijn bij de Gewesten.

1) Gelet op het feit dat er enerzijds reeds veel moeite wordt gedaan om dierproeven te vervangen, verminderen en verfijnen (zie het antwoord op uw volgende vraag), maar het anderzijds nog steeds niet mogelijk is (eco)toxicologische referentiewaarden voor gebruikers, consumenten en gewervelde niet-doelwitorganismen vast te stellen of stoffen/producten te kenmerken (etikettering) zonder een minimum aantal dierproeven, lijkt het niet evident om heffingen te eisen op iets wat onvermijdelijk is.

2) Zoals ik reeds vermeldde, is het wettelijk kader voor het toepassen van alternatieven voor proefdieren een exclusief gewestelijke bevoegdheid.

a) Voor wat betreft de federale bevoegdheid aangaande de normering en risico-evaluatie van chemische stoffen (bv. gewasbeschermingsmiddelen, biociden, enz.), is er evenwel ook de bestaande Europese wetgeving die van kracht is voor de normering van chemische stoffen en die reeds een aantal maatregelen voorziet om het gebruik van vertebraten in het toxicologisch onderzoek zoveel mogelijk te beperken. Over het type test dat op wettelijk vlak gevalideerd wordt, beslist het federale niveau (normering) via deelname aan de relevante Europese werkgroepen (bvb. aangaande EU-testmethoden).

Een volledig verbod op dierproeven is binnen die context vooralsnog onmogelijk. Behalve wat het toxicologisch onderzoek op cosmetica betreft, zijn voor de beoordeling van geneesmiddelen (zie verder), gewasbeschermingsmiddelen, biociden en gevaarlijke chemische stoffen nog steeds gegevensvereisten van kracht die het uittesten op vertebraten noodzakelijk maken. Toch voorzag het koninklijk besluit van 29 mei 2013 betreffende de bescherming van proefdieren (omzetting van Richtlijn 2010/63/EU, thans ook in gewestelijke decreten om te zetten of omgezet) reeds waar mogelijk, in het gebruik van in-vitro en in-silico (via computergestuurde modellen) alternatieven.

Op die manier kan bij de meest belastende acute toxiciteitsstudies (bv. huid- en oogirritatie, huidsensibilisatie) vermeden worden dat dieren hoeven te worden blootgesteld. Ook werden bepaalde acute testmethodes geschrapt om plaats te maken voor testen waar het aantal proefdieren gevoelig is verminderd. Ook oudere in-vivo genotoxiciteitstesten werden geschrapt, omdat de ervaring uitgewezen heeft dat andere testen voorspellend en/of gevoelig genoeg zijn voor het meten van genetische schade. Tenslotte worden in de vigerende verordeningen ook tal van maatregelen getroffen om, waar het gebruik van proefdieren onvermijdelijk is, een zo groot mogelijk aantal eindpunten (groter aantal weefsels, hormonen) te bepalen in de bestaande testen en betrokken dieren om zo bovendien andere testen te vermijden.

Inzake het op de markt brengen van gewasbeschermingsmiddelen en chemische stoffen tracht de vigerende Europese regelgeving de testen op dieren zoveel mogelijk te beperken. U kan zich daar verder over bevragen bij mijn collega’s bevoegd voor Landbouw respectievelijk Milieu.

b) Voor wat betreft de federale bevoegdheid inzake het verzekeren van de kwaliteit, de veiligheid en de doeltreffendheid van geneesmiddelen en gezondheidsproducten, voor zowel menselijk als diergeneeskundig gebruik, in klinische ontwikkeling en op de markt, kan ik de volgende specifieke informatie meegeven.

Alvorens een methode die kadert binnen het principe van de 3V’s (vervanging, vermindering en verfijning van dierproeven) kan worden opgenomen in een richtsnoer of worden gebruikt voor het nemen van beslissingen over veiligheid, biologische beschikbaarheid en/of werkzaamheid van geneesmiddelen, moeten de nodige kwalificatiestudies worden uitgevoerd. De procedures en richtsnoeren die hiervoor gevolgd moeten worden, staan beschreven in het richtsnoer “Guideline on the Principles of Regulatory acceptance of 3Rs (replacement, reduction, refinement) testing approaches” van het EMA (het Europese Geneesmiddelenagentschap).

Deze kwalificatiestudies hebben als doel om de pertinentie en de betrouwbaarheid van een testmethode te bestuderen wanneer gebruikt binnen een vooraf bepaalde context. Het type van kwalificatiestudies en de parameters die moeten worden onderzocht zijn afhankelijk van de betrokken methode of technologie. Zo kunnen testresultaten behaald met een gekwalificeerde methode binnen een vooraf bepaalde context worden gebruikt om beslissingen te nemen over de veiligheid van een geneesmiddel.

Om de kwalificatie van nieuwe methodes en de opname in richtsnoeren te bespoedigen, worden ontwikkelaars aangespoord om in een vroeg stadium contact op te nemen met bevoegde autoriteiten, zoals het Europees Geneesmiddelenagentschap (EMA) of het Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten (FAGG). Dit om formeel wetenschappelijk advies te vragen en bevoegde autoriteiten toe te laten ervaring op te bouwen met de toepassing van deze systemen.

Het onderzoek naar de kwaliteit, veiligheid en werkzaamheid van humane geneesmiddelen wordt conform de Europese richtlijnen 2001/83/EC en 2001/82/EC uitgevoerd. Het proefdieronderzoek dat in deze context vereist kan zijn, is eveneens onderworpen aan de Europese richtlijn 2010/63/EU, die het principe van de 3V’s en de toepassing ervan met het oog op het verminderen en op termijn van vervangen van dierproeven beschrijft. Deze richtlijn erkent dat dierproefonderzoek in bepaalde domeinen nog steeds nodig kan zijn, meer bepaald teneinde de menselijke en dierlijke gezondheid te vrijwaren en de omgeving te beschermen, en bepaalt eveneens de voorwaarden voor onderzoek op proefdieren.

Het FAGG en het EMA ondersteunen de implementatie van het principe van de 3V-s en passen deze principes toe bij het opstellen van wetenschappelijke richtsnoeren zowel op Europees als op internationaal vlak. Zo werden gevalideerde 3V-methoden, waaronder celkweekmodellen, reeds opgenomen in de huidige wetenschappelijke richtsnoeren die van toepassing zijn voor het ontwikkelen van humane en veterinaire geneesmiddelen. Daarenboven worden resultaten verkregen met behulp van 3V-methoden, die nog niet opgenomen werden in richtsnoeren, nu reeds ingediend in het kader van aanvragen voor wetenschappelijk advies, klinische studies, en vergunningen voor het in de handel brengen. Deze resultaten worden in aanmerking genomen bij de bepaling van de bewijskracht voor de veiligheid of werkzaamheid van een geneesmiddel samen met alle andere beschikbare informatie.

Het onderzoek naar nieuwe 3V-methoden, zoals naar organen-op-een-chip, wordt door het FAGG en het EMA continu van zeer nabij opgevolgd. Organen op een chip zijn een zeer beloftevolle technologie die potentieel zou kunnen worden gebruikt voor zowel het aantonen van de veiligheid, de biologische beschikbaarheid als de werkzaamheid van nieuwe geneesmiddelen. Vandaag bestaat er wel nog onzekerheid over de bruikbaarheid van deze methodes omwille van het gebrek aan ervaring en resultaten. Daarenboven zijn er momenteel nog geen specifieke richtsnoeren voor het gebruik van organen op een chip bij het aantonen van de veiligheid, kwaliteit en werkzaamheid van geneesmiddelen.

3. Op gewestelijk vlak worden initiatieven opgezet om het gebruik van dierproeven te verminderen. De bestaande kennis over deze alternatieven is jammer genoeg gefragmenteerd. Het Re-Place project (waaraan Sciensano deelneemt) heeft als doel om de bestaande kennis over alternatieve methoden die beschikbaar is in het Vlaams en Brussels ’Gewest te verzamelen en om de verkregen informatie te integreren in een breder platform.