Belgische Senaat en Kamer van volksvertegenwoordigers

BUITENGEWONE ZITTING 2010

6 JULI 2010

VERSLAG

NAMENS HET COLLEGE VAN DESKUNDIGEN BELAST MET DE CONTROLE OP DE GEAUTOMATISEERDE STEMSYSTEMEN

Verkiezingen van 13 juni 2010

INHOUD

1. Samenstelling van het College

Op grond van artikel 5bis, § 1, eerste lid, van de wet van 11 april 1994 tot organisatie van de geautomatiseerde stemming werden er deskundigen aangewezen om tijdens de verkiezingen van de Kamer van volksvertegenwoordigers en de Senaat toe te zien op het gebruik en de goede werking van de geautomatiseerde stem- en telsystemen. Hun namen zijn de volgende :

— Deskundigen aangewezen door de Kamer van volksvertegenwoordigers :

effectieve : mevrouw Sophie Jonckheere en de heer Bruno De Nys;

plaatsvervangende : de heer Freddy Tomicki.

— Deskundigen aangewezen door de Senaat :

effectieve : de heren Emmanuel Willems en Wim Verhaest;

plaatsvervangende : de heer Jean-Marc Paul.

— Deskundigen aangewezen door het Waals Parlement :

effectieve : de heer Jean-Pierre Gilson;

plaatsvervangende : de heer Jean-François Damseaux.

— Deskundigen aangewezen door het Vlaams Parlement :

effectieve : de heer Kurt De Vriendt;

plaatsvervangende : de heer Ronny Ramoudt.

— Deskundige aangewezen door het Parlement van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest :

effectieve : de heer Alain van Laer.

— Deskundigen aangewezen door het Parlement van de Duitstalige Gemeenschap :

effectieve : de heer Daniel Brandt;

plaatsvervangende : de heer Kurt Andres.

Deze deskundigen vormen het College van deskundigen.

Op grond van het derde lid van hetzelfde artikel 5bis, § 1, werden aangewezen als voorzitter de heer Emmanuel Willems en als secretaris mevrouw Sophie Jonckheere.

2. De opdracht

2.1. De wet

Deze opdracht wordt geregeld door artikel 5bis van de wet van 11 april 1994 zoals later gewijzigd door meerdere wetswijzigingen.

« Art. 5bis. § 1. Bij de verkiezingen van de leden van de Kamer van volksvertegenwoordigers en de Senaat, van het Europees Parlement en van de gewest- en de gemeenschapsraden, alsook van de provincieraden, de gemeenteraden, de districtsraden en de raden voor maatschappelijk welzijn :

1º kunnen de Kamer van volksvertegenwoordigers, de Senaat en de Brusselse Hoofdstedelijke Raad elk twee effectieve deskundigen en twee plaatsvervangende deskundigen aanwijzen;

2º kunnen de Vlaamse Raad, de Waalse Gewestraad en de Raad van de Duitstalige Gemeenschap elk één effectieve deskundige en één plaatsvervangende deskundige aanwijzen;

Deze aanwijzingen kunnen zowel bij de volledige vernieuwing van elke vergadering gebeuren als bij een herverkiezing die georganiseerd wordt naar aanleiding van de vernietiging van een verkiezing, evenals bij een verkiezing ingevolge een vacature waarin niet kan worden voorzien door het aanstellen van een opvolger.

De personen bedoeld in het eerste lid vormen het College van deskundigen. Zij wijzen een voorzitter en een secretaris aan in hun midden.

§ 2. Tijdens de verkiezingen zien de deskundigen toe op het gebruik en de goede werking van alle geautomatiseerde stem- en stemopnemingssystemen evenals op de procedures betreffende de aanmaak, de verspreiding en het gebruik van apparatuur, programmatuur en de elektronische informatiedragers. De deskundigen ontvangen van het ministerie van Binnenlandse Zaken het materiaal, alsook alle gegevens, inlichtingen en informatie die nodig zijn voor het uitoefenen van controle op de geautomatiseerde stem- en stemopnemingssystemen.

Zij kunnen in het bijzonder de betrouwbaarheid controleren van de software in de stemmachines, de correcte overschrijving van de uitgebrachte stemmen op de magneetkaart, de correcte overschrijving door de elektronische stembus van de uitgebrachte stemmen op de geheugendrager van het stembureau, de correcte registratie van de geheugendrager van het stembureau op de geheugendrager bestemd voor het optellen van de stemmen, de totalisering van de uitgebrachte stemmen, de optische lezing van de uitgebrachte stemmen en het controlesysteem van de geautomatiseerde stemming voor het afdrukken van de uitgebrachte stemmen op papier. Zij verrichten de controle vanaf de 40e dag voor de verkiezing, op de verkiezingsdag zelf en hierna tot de indiening van het verslag bedoeld in § 3.

§ 3. Uiterlijk vijftien dagen na de sluiting van de stemming en in ieder geval voor de geldigverklaring van de verkiezingen wat de Kamer van volksvertegenwoordigers en de Senaat, de gewest- en de gemeenschapsraden en het Europees Parlement betreft, bezorgen de deskundigen een verslag aan de minister van Binnenlandse Zaken, aan de federale wetgevende assemblees, de gewest- en gemeenschapsraden. Uiterlijk tien dagen na de sluiting van de stemming en in ieder geval voor de geldigheidsverklaring van de verkiezingen wat de provincieraden, de gemeenteraden, de districtsraden en de raden voor maatschappelijk welzijn betreft, bezorgen zij een verslag aan de minister van Binnenlandse Zaken en aan de federale wetgevende assemblees. Hun verslag kan in het bijzonder aanbevelingen bevatten in verband met het materiaal en de software die werden gebruikt.

§ 4. De deskundigen zijn tot geheimhouding verplicht. Elke schending van de geheimhoudingsplicht wordt bestraft overeenkomstig artikel 458 van het Strafwetboek. »

2.2. Toepassing van de wet

De verkiezingen van 2010 zijn de eerste vervroegde verkiezingen sedert de invoering van het elektronisch stemmen en de aanstelling van het College van deskundigen. De vervroeging van de verkiezingen heeft een gevolg op de benoeming van de deskundigen gehad. Sommige parlementen hebben geen initiatief (tot aanstelling) genomen en gewacht op een expliciete vraag van FOD Binnenlandse Zaken. Het College vraagt dat de parlementen in de toekomst een meer proactief beleid op dit punt voeren.

Alhoewel het College dit reeds heeft aangehaald bij de controles ter gelegenheid van de vorige verkiezingen, is de rol van de opvolgers zoals voorzien in artikel 5bis, § 1, niet duidelijk gedefinieerd. Het College kiest opnieuw voor een zo ruim mogelijke interpretatie en beschouwt de als opvolgers aangewezen leden als volwaardige leden van het College met dezelfde controlebevoegdheden (als de effectieve leden).

Het College stelt eens te meer vast dat zijn opdracht reële verantwoordelijkheden met zich meebrengt en een niet te verwaarlozen hoeveelheid extra werk. In acht nemend dat bijna alle deskundigen vaak ambtenaren zijn van hun respectieve parlementen, is het essentieel dat deze (en in het bijzonder hun administraties) zich bij de keuze van de deskundigen bewust zijn van het belang van, en de tijd nodig voor hun opdracht.

2.3. Geautomatiseerde en « papieren » stemming

Het College legt zich toe op de controle van de « geautomatiseerde » stemming en voert geen controles uit op procedures en infrastructuur die specifiek voor de « papieren » stemming gehanteerd worden. De controles en de werkwijze van het College zijn erop gericht om eventuele incidenten of lacunes in de geautomatiseerde stemming op te sporen in de tijdspanne door de wet bepaald. Bij het uitvoeren van zijn taken neemt het College geen standpunt in met betrekking tot het debat pro vs. contra geautomatiseerde stemming.

3. De systemen

Een systeem voor geautomatiseerde stemming bestaat uit verschillende gedeelten waarvan de stemmachine in het stemhokje, die het meest zichtbaar is voor de kiezer, slechts een onderdeel vormt. Het proces van stemmen bestaat immers uit verschillende fasen en elke fase komt overeen met een welbepaald deelsysteem van het hele geautomatiseerd stemsysteem.

Fase 1

Vooreerst is er de voorbereiding tijdens de weken die de stemming voorafgaan. Tijdens deze periode worden namelijk volgende zaken vastgelegd : de kiezerslijsten, de logo's en nummers van de partijen, de lijsten van de kandidaten, de lijsten van de stembureaus. In deze fase worden eveneens de programma's, gebruikt in de stemmachines en in de elektronische urnes afgewerkt en worden de diskettes, specifiek voor elk van de bureaus, aangemaakt.

Fase 2

Op de dag van de verkiezingen, tussen 8 uur en 15 uur, vindt het eigenlijke « stemmen » plaats in de stembureaus.

Fase 3

Op de dag van de verkiezingen, na 15 uur, speelt de derde fase van de geautomatiseerde stemming zich af in de kantonhoofdbureaus waar de stemmen worden getotaliseerd, vervolgens verzonden worden en worden gecentraliseerd op de hogere niveaus specifiek aan de verkiezing van elke assemblee.

Tot 2004, werd met « geautomatiseerde stemming » in België, het stemmen zelf en de totalisatie van de resultaten bedoeld.

Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2006, hebben de gewestelijke executieven, voor het eerst bevoegd voor de gemeenteraadsverkiezingen, elk in hun respectievelijk gewest een informaticasysteem geïnstalleerd dat enerzijds toelaat de gegevens, nodig voor de verkiezing, in te zamelen (fase 1), de stemmen zelf in te zamelen, deze te centraliseren en de zetelverdeling te bepalen (fase 3).

De FOD Binnenlandse Zaken heeft, voor de verkiezingen van 2007, beslist het voorbeeld te volgen en een gelijkaardig systeem op te zetten.

Voor de verkiezingen van 2007 waren er een elektronisch stemsysteem (elektronische stemmachines en urnes) en een gecentraliseerd systeem voor het beheer van alle gegevens betreffende de verkiezingen (kandidaten, bureaus, resultaten).

Er werd beslist om voor de regionale en Europese verkiezingen van 2009 het voorbeeld van deze parlementsverkiezingen van 2007 te volgen. De software die in de finale fase wordt gebruikt (aanmaak pv en het versturen hiervan) werd volledig herontwikkeld door de firma Stésud. Het betreft hier de CODI-toepassing.

In 2010 werd opnieuw geopteerd om deze gecentraliseerde systemen te gebruiken.

3.1. Voornaamste wijzigingen aan de wetten en de koninklijke besluiten

In vergelijking met de verkiezingen van 2007 werden geen aanpassingen ingevoerd.

Tot in 2004 stuurden de kantons de resultaten van de pv's aangemaakt door hun totalisatiemachines naar de FOD Binnenlandse Zaken en aan de hogerliggende bureaus (kanton) aan de Griffies van de betrokken parlementen.

Vanaf 2009 zijn de officiële gegevens en pv's dus niet meer die welke uit de totalisatiemachine komen, maar wel die welke uit het CODI-systeem voortkomen. Deze pv's moeten digitaal ondertekend en vestuurd worden.

Het College van deskundigen meent dat de controle van dit systeem onder zijn controlebevoegdheden valt. Het College wenst echter te vermelden dat zijn mogelijkheden hem niet toelaten de software zelf volledig te controleren.

3.2. De geautomatiseerde stemming

Voor een volledige beschrijving van de gebruikte systemen (het systeem Digivote en het systeem Jites) verwijzen we naar de verslagen van het College van deskundigen van de vorige verkiezingen (1999, 2000, 2003, 2004, 2006, 2007 en 2009).

We beperken het onderhavig verslag tot de beschrijving van de verschillen met vorige verkiezingen.

3.3. Wijzigingen aan de software

De software voor de stemmachines, urnes en totalisatie-pc's, gebruikt bij de verkiezingen van 13 juni 2010, is nauwelijks aangepast geworden in vergelijking met de software die gebruikt was bij de verkiezingen van 2009. De aanpassingen betreffen voornamelijk de vervanging van de encryptiesleutels en een opkuis van de code.

3.4. Het gecentraliseerde informaticasysteem voor het beheer van de verkiezingsgegevens

Zoals in 2009, werd het CODI-systeem gebruikt voor het gecentraliseerd beheer van de verkiezingsgegevens en voor het verzenden van de resultaten. Het College verwijst dus naar zijn verslag van 2009 voor de beschrijving van dit systeem.

4. Controlemethode

4.1. De programmatuur van de stemsystemen is conform aan de broncode

Om de transparantie van het geautomatiseerd stemmen te bevorderen werd met de FOD Binnenlandse Zaken afgesproken dat deze, kort na de dag van de verkiezingen, de broncode van alle programma's, gebruikt in de stem- en totalisatiesystemen, publiek zou maken. Dit moet de burger in staat stellen om te controleren dat deze systemen doen wat ze verondersteld zijn te doen.

Om vervolgens te garanderen dat de « te velde » gebruikte uitvoerbare programma's wel degelijk afkomstig zijn van de, achteraf gepubliceerde, broncode, voert het College volgende controles uit :

— een referentiecompilatie;

— een conformiteitscontrole van broncodes en uitvoerbare programma's.

4.2. Het magnetische spoor houdt de uitgebrachte stem bij

Op de dag van de verkiezingen worden steekproefsgewijs in stembureaus referentiestemmen uitgebracht in het bijzijn van getuigen. De stemmen worden herbekeken op een andere stemmachine.

Enkele dagen na de verkiezing worden de uitgebrachte referentiestemmen met behulp van kaartlezers en een door het College ontwikkelde software uitgelezen.

4.3. Controle op de totalisatie

De taak van het College van deskundigen bestaat erin te controleren of de verwerking door het geautomatiseerde stemsysteem correct verloopt tussen de uitbrenging van de stem en de afdruk van het proces verbaal van de totalisatie. Alle verdere stappen in de procedure kunnen door de burger gecontroleerd worden. De hogere niveaus van totalisatie worden dus door het College niet aan controle onderworpen.

Bij de verkiezingen van 2010, zoals bij deze van 2009, wordt het pv van elk totalisatiebureau ondertekend met behulp van de elektronische identiteitskaart, en door de kantonvoorzitter digitaal verstuurd naar de FOD Binnenlandse Zaken. Deze elektronische handtekening wordt aangebracht met behulp van de CODI-toepassing.

Om dezelfde redenen als in 2009 (1) , gaat het College bijgevolg over tot een volledige hertotalisatie van alle stembureaus die de elektronische stemming gebruiken.

Hiertoe verzamelt het College de diskettes van alle stembureaus. Het College ontvangt de dag na de verkiezingen de paswoorden van de verschillende stembureaus van de FOD Binnenlandse Zaken.

Het College vergelijkt daarna de resultaten van zijn totalisatie met de resultaten gepubliceerd (in het Frans, Nederlands, Duits en Engels) op de website van de FOD Binnenlandse Zaken.

4.4. Simulatie van de stem- en totalisatiebureaus

Zoals bij de vorige verkiezingen heeft het College stem- en totalisatietesten uitgevoerd met materiaal van Digivote en Jites. Het College gebruikt hiervoor zowel de demonstratieversie als de officiële software en lijsten.

4.5. Lezing van de magnetische strook en hertelling van de urne

Het College beschikt over magnetische kaartlezers die op de USB poorten worden aangesloten. Het College maakt gebruik van zijn eigen lees- en vertaalsoftware die ontwikkeld werd ter gelegenheid van de vorige verkiezingen. Twee versies van die software werden uiteindelijk gemaakt. De eerste versie laat toe om de inhoud van de magnetische kaart van om het even welk bureau (Digivote of Jites) te lezen. De tweede versie laat toe om alle kaarten van een urne (Digivote of Jites) te hertellen en vergelijkt de resultaten met de diskette van het stembureau.

4.6. Hertelling van de kaarten in een urne op de dag van de verkiezingen

Het College hertelt op de dag van de verkiezingen een urne. Dit gebeurt na afsluiting van het bureau in de aanwezigheid van het bureau. Deze hertelling gebeurt met het materiaal en de software van het College. Het College maakt, indien mogelijk, gebruik van de aanwezige stemmachines om in geval van probleem met haar materiaal de inhoud van de magnetische kaarten te kunnen herbekijken.

4.7. Aanwezigheid tijdens de opleidingen van de voorzitters van de stembureaus

Om een zicht te krijgen op de vorming van de stembureauvoorzitters. woont het College de opleiding in verschillende kieskantons bij.

4.8. Aanmaak van de diskettes

Het College bezoekt de lokalen waar de FOD Binnenlandse Zaken de diskettes (en paswoorden) voor de stem- en totalisatiebureaus aanmaakt. Hiermee wil het College nagaan welke maatregelen de FOD Binnenlandse Zaken heeft genomen om vergissingen te vermijden en fraude tegen te gaan.

5. Vaststellingen

5.1. Verslag over de aanbevelingen gedaan door het College bij de verkiezingen van 2009

In zijn verslag van 2009, heeft het College een aantal aanbevelingen gedaan voor latere verkiezingen. Deze aanbevelingen werden genummerd van [#2009.1] tot [#2009.23].

Ondanks het feit dat de verkiezingen van juni 2010 er vroeger dan verwacht kwamen, stelt het College vast dat de FOD Binnenlandse Zaken ten minste gedeeltelijk met een belangrijk deel ervan rekening heeft kunnen houden, met, gezien de korte termijn, uitzondering van alles wat wijzigingen van wetgeving en procedures betreft.

Volgende tabel herneemt de aanbevelingen van 2009 en associeert met elk van de ondernomen acties voor de verkiezingen van 2010, evenals de stand van zaken van elke aanbeveling :

— uitgevoerd (4),

— gedeeltelijk uitgevoerd (4),

— niet uitgevoerd (11),

— gepland in het nieuwe systeem (3),

— zonder voorwerp (1).

5.2. Tussenkomst van het adviesorgaan

Het artikel 2, § 2, van de wet van 11 april 1994 met betrekking tot de organisatie van de geautomatiseerde stemming stelt dat alle stem- en stemopnemingssystemen alsook alle software gebruikt voor de telling en de totalisatie van de resultaten goedgekeurd moeten worden door de minister van Binnenlandse Zaken.

Conform dit artikel heeft de FOD Binnenlandse Zaken op 25 september 2002 een oproep tot kandidatuurstelling gelanceerd die tot doel had een adviesorgaan aan te wijzen dat een advies moet uitbrengen aan de minister rond de geautomatiseerde stem- en stemopnemingssystemen.

Het adviesorgaan dat belast is met deze goedkeuring is PricewaterhouseCoopers voor de Digivote- en de Jites-machines en -software.

Het College was aanwezig bij het overhandigen van de adviezen aan het FOD Binnenlandse Zaken en heeft een kopie van deze gekregen.

De minister van Binnenlandse Zaken heeft alle geautomatiseerde stem- en stemopnemingssystemen goedgekeurd op basis van het advies uitgebracht door de organen.

5.3. Vaststellingen naar aanleiding van de verkiezingen van 7 juni 2009

5.3.1. Vaststellingen voorafgaand aan de verkiezingen

5.3.1.1. Opleiding van de stembureauvoorzitters

Het College was aanwezig tijdens de opleidingen van de voorzitters van de stembureaus in Elsene, Sint-Pieters-Woluwe, Luik, Sint-Jans-Molenbeek, Zomergem, Frasnes-lez-Anvaing en Eupen.

Het College heeft vastgesteld dat het verloop van deze opleiding, de onderwezen inhoud, de pedagogische kwaliteit van de lesgevers evenals de kwaliteit en het gebruik van de leermiddelen, die bij deze opleiding werden gebruikt, zeer uiteenlopend waren.

5.3.1.2. Aanmaak van de magnetische gegevensdragers

De aanmaak van de diskettes, bestemd voor stem- en totalisatiebureaus, gebeurt in een sterk beveiligd gedeelte van het gebouw van de FOD Binnenlandse Zaken. Slechts de personen, van wie de identiteit op voorhand gescreend werd, worden toegelaten. Tijdstip van aankomst en vertrek worden genoteerd door een beveiligingsagent die te allen tijde aanwezig was tijdens de werkuren.

De beschikbare ruimte werd zo ingedeeld dat, in de regel, één lokaal per provincie werd gebruikt. Per kanton was één persoon belast met de aanmaak. De FOD BiZa zette hiervoor eigen personeel in, aangevuld met een reserve van werknemers van de firma's Steria en Stésud om assistentie te verlenen.

De aangemaakte diskettes werden getest. Defecte diskettes werden apart verzameld en geteld. In voorkomend geval werden diskettes en paswoorden opnieuw aangemaakt.

De diskettes en de, automatisch aangemaakte, paswoorden werden in aparte enveloppes gestoken die werden verzegeld. Hierbij is het de bedoeling dat de diskettes ten vroegste drie dagen voor en de paswoorden de dag zelf van de verkiezingen aan de voorzitter werden overgemaakt.

5.3.1.3. Voor de verkiezingen uitgevoerde demonstratie, testen, en simulatie

Het College heeft enkele proeven gedaan op de betrokken systemen.

Stembureaus

Stembureaus type Jites en Digivote werden opgestart, stemmen werden uitgebracht en de bureaus werden afgesloten. De « export »-diskette werd bewaard om een totalisatie uit te voeren. De magnetische kaarten werden met behulp van lezers en programmatuur van het College, nagezien.

Totalisatiebureaus

De totalisatiebureaus voor Jites en Digivote werden opgestart. De diskettes van de afgesloten stembureaus werden geïmporteerd en getotaliseerd. De verslagen werden afgedrukt en vergeleken met de resultaten die bekomen waren met een manuele totalisatie. De resultaten waren identiek. De « export »-diskette voor het CODI-systeem werd dan aangemaakt.

De volledige CODI-procedure werd gevolgd tot en met de produktie van de getekende pv's. De procedure verliep zoals verwacht met uitzondering van een hieronder beschreven probleem.

Het College heeft het resultaat van deze totalisatie met behulp van zijn programmatuur nagezien.

5.3.1.4. Referentiecompilatie Digivote

Doel

— compilatie van de definitieve versie van de broncode van de verschillende stemsystemen binnen een omgeving van de FOD Binnenlandse Zaken om referentie uitvoeringscodes te bekomen; de binaire vergelijking tussen deze uitvoeringcodes en de uitvoeringscodes gebruikt op 13 juni 2010 mag geen enkel verschil tonen;

— het verkrijgen van de broncode voor een latere analyse.

Vaststellingen

Bij de referentiecompilaties werd de ontwikkelingsomgeving van de FOD Binnenlandse Zaken gebruikt. Hierop werd de inhoud van de CD-ROM, die werd gebruikt door het adviesorgaan voor hun evaluaties, gekopieerd.

De referentiecompilatie hield in dat, in het bijzijn van het College, de hercompilatie opnieuw integraal werd uitgevoerd. In parallel hiermee heeft het College een compilatie uitgevoerd op de pc van één van de deskundigen. Het heeft een kopie genomen van zowel deze harde schijf als van de in bewaring te stellen CD-ROM en heeft er zich achteraf van vergewist dat zowel de broncode als de geproduceerde programma's identiek waren.

Daarna werd die CD-ROM in bijzijn van alle partijen ter bewaring in een kluis gedeponeerd.

5.3.1.5. Referentiecompilatie Jites

Doelstellingen

— De generatie van referentie-uitvoeringsfiles door middel van compilatie, in een (ontwikkel)omgeving van FOD Binnenlandse Zaken, gebaseerd op de finale versie van de broncodes van de verschillende programma's van het stemsysteem; de binaire vergelijking tussen deze uitvoeringsprogramma's en de gebruikte uitvoeringsfiles op 13 juni 2010 mag geen enkel verschil vertonen;

— Ontvangst van de broncode voor een latere analyse.

Vaststellingen

Zoals bij de verkiezingen van 2009, heeft het College vastgesteld dat de referentiecompilatie niet uitgevoerd werd op een ontwikkelingsomgeving van het FOD Binnenlandse Zaken maar op een voorgeïnstalleerde pc van de firma Stésud.

De deskundigen hebben dus, zoals in 2009, de compilatie in parallel uitgevoerd op een pc van een deskundige.

De inhoud van de CD-ROM die gebruikt werd door het adviesorgaan voor zijn evaluatie, werd op 2 pc's gekopieerd.

De deskundigen hebben vastgesteld dat dezelfde uitvoeringsfiles (dit wil zeggen binair identiek) gegenereerd werden op de twee pc's en dus de referentiecompilatie geldig verklaren.

Vervolgens werd de CD-ROM in de kluis gelegd in aanwezigheid van alle partijen.

5.3.1.6. Analyse van de Digivote-broncode

De deskundigen hebben kunnen vaststellen dat de broncode van de software, gebruikt bij de verkiezingen van 2009 en 2010, slechts verschilde in zijn encryptiesleutels.

5.3.1.7. Analyse van de Jites-broncode

De deskundigen hebben kunnen vaststellen dat de broncode van de software, gebruikt bij de verkiezingen van 2009 en 2010, slechts minimaal verschilde en de encryptiesleutels, de aard van de verkiezingen (federaal) en de tekst van het totalisatieverslag betrof.

5.3.1.8. Verspreiding van informatie door de FOD Binnenlandse Zaken

De FOD Binnenlandse Zaken heeft, zoals bij vorige verkiezingen, een rijkelijk gedocumenteerde website opgezet. De informatie wordt aangeboden op maat van elk van de vier belangrijkste actoren (de kiezer, de kandidaat, de medewerker aan de verkiezing en de media) en in elk van de drie officiële landstalen.

Onder meer het volgende is er te vinden :

— alle nodige officiële documenten;

— instructies voor de voorzitters van stem- en tel- (of totalisatie-) bureaus;

— technische handleidingen voor zowel de geautomatiseerde stembureaus als de totalisatiebureaus.

De (Flash-)simulatie van een geautomatiseerde stemming lijkt ook heel nuttig.

Men vindt daarentegen geen nuttige informatie terug betreffende de CODI-toepassing, die instaat voor het digitaal verzenden van het resultaat van de totalisatie.

5.3.1.9. Broncode gebruikt bij de verkiezingen van 2009 op de website van FOD Binnenlandse Zaken

In 2007 was het College van mening dat de aanwezigheid van de broncode op de website van FOD Binnenlandse Zaken zonder de toevoeging van een bijkomende controle voor de stembureaus, een risico vormde. Het College had het gebruik van een « hash code » aangeraden, het resultaat van een berekening met de gegevens van de urne. Dit resultaat kan op het scherm weergegeven werd om in het pv van het stembureau opgenomen te worden. Een vergelijking in het totalisatiebureau van de (herberekende) « hash code » met het pv laat toe om de authenticiteit van de afgegeven, te totaliseren diskettes te waarborgen. FOD Binnenlandse Zaken heeft deze aanbeveling slechts gedeeltelijk opgevolgd, iets wat het College al betreurd heeft in zijn verslag van 2009.

Daar de broncode maar licht gewijzigd werd voor de verkiezingen van 2010 (in vergelijking met de gepubliceerde code van 2009), hecht het College des te meer belang aan deze aanbeveling.

5.3.2. Vaststellingen op de dag van de verkiezingen

5.3.2.1. Controle in de stembureaus

Ter gelegenheid van deze verkiezingen heeft het College getracht om in zoveel mogelijk kantons een controle uit te voeren. In een aantal gecontroleerde stembureaus werden kopieën genomen van de diskettes met de gebruikte software. Deze kopieën werden meegenomen voor verdere analyse.

Referentiestemmen werden uitgebracht en op een verschillende stemmachine bekeken. Dit laatste gebeurde samen met een getuige aangewezen door de voorzitter van het stembureau. In alle gevallen werden deze referentiestemmen correct weergegeven.

In de volgende stembureaus werden controles uitgevoerd :

5.3.2.2. Controle in de totalisatiebureaus

De leden van het College zijn de avond van de verkiezingen in de volgende totalisatiebureaus langs geweest :

— Brussel

— Sint-Joost-ten-Node

— Sint-Gillis

— Vilvoorde

— Zaventem

— Eupen

— Kaprijke

— Antwerpen

— Durbuy

— Fléron

— Schaarbeek

— Evergem

— Wezet

— Bassenge

— Veurne

5.3.2.2.1. Sankt-Vith

In Sankt-Vith zijn de dag van de verkiezingen 3 urnes herteld moeten worden. Voor 2 van deze urnes was deze hertelling noodzakelijk wegens de slechte staat van de plastieken geleider die de magnetische kaarten naar de kaartlezer geleidt. Dit liet de kiezer toe zijn kaart zodanig in de urne te schuiven dat deze naast de lezer in de kop van de urne terechtkwam (waarin deze kaartlezer gemonteerd is) zonder in de urne te vallen. Dit is onopgemerkt gebleven voor een aantal magnetische kaarten. Na het vaststellen van dit probleem is de kop van de urne geopend moeten worden om deze ontbrekende kaarten te recupereren, en aldus over te kunnen gaan tot een correcte hertelling van deze 2 urnes.

Een derde hertelling was nodig wegens een defecte urne pc.

5.3.2.2.2. Antwerpen

Volgende incidenten werden vastgesteld in de late namiddag en avond van zondag 13 juni 2010 in het provinciaal totalisatiebureau van Antwerpen, Digipolis II :

— acht urnes van het kieskanton Antwerpen (op 351) dienden herteld te worden. Dit was vooral te wijten aan het blokkeren van de urnes tijdens het stemmen. Sommige onvolledige pv's noodzaakten eveneens een hertelling;

— bij het opstarten van de totalisatie-pc's bleken er vier (van de twintig) defect te zijn : de batterij was leeg en diende vervangen te worden;

— bij de totalisatie op het tweede niveau, zijn een vijftal « export »-diskettes niet gelezen kunnen worden omdat de verkeerde encryptiesleutels afgedrukt waren. Deze « export »-diskettes met het correcte en volledig document dienden dan opnieuw aangemaakt te worden met de masterdiskette en de ZIP-schijf.

5.3.2.3. Brussel

In Brussel is de totalisatie met vertraging aangevangen omdat twee van de drie totalisatie-pc's defect waren.

5.3.2.4. Het niet-naleven van de procedures

5.3.2.4.1. In de stembureaus

Het College moet andermaal vaststellen dat een aantal procedures niet werden gerespecteerd in sommige stembureaus :

— pc's werden opgestart vóór de samenstelling van het bureau, hetzij door de voorzitter, hetzij door gemeentepersoneel;

— de wet van 11 april 1994 tot de organisatie van de geautomatiseerde stemming stelt met betrekking tot de omslagen waarin de diskettes met de resultaten van elk bureau geplaatst worden dat : « Elke omslag wordt verzegeld en op de achterkant ervan wordt de handtekening van de voorzitter, de leden van het bureau en de getuigen, indien zij erom vragen, aangebracht. » Deze procedure wordt zelden gevolgd, de meeste omslagen werden niet getekend.

5.3.2.4.2. In de totalisatiebureaus

Het College stelt vast dat de stemmen die in de pv's van de stembureaus ongeldig verklaard werden bijna nooit overgenomen worden in het CODI-systeem van de kantons waar het Digivote-systeem gebruikt wordt.

Wanneer het aantal ongeldige stemmen werd ingevuld, bleek daarenboven dat dit onjuist gebeurd was, bijvoorbeeld door het kopiëren van het aantal blancostemmen. We stellen eveneens vast dat het aantal ongeldige stemmen niet altijd identiek is voor Kamer en Senaat, hetgeen materieel onmogelijk is.

5.3.3. Controles uitgevoerd na de verkiezingen

5.3.3.1. Controle van de referentiestemmen

Tijdens de verkiezingen van 2007 had het College een eigen toepassing ontwikkeld om magneetkaarten te kunnen lezen. Diezelfde toepassing werd opnieuw gebruikt in 2010. Met behulp van twee verschillende magnetische kaartlezers heeft het College de referentiestemmen, die ze zelf hebben uitgebracht tijdens hun controlebezoeken op de dag van de verkiezingen, kunnen controleren.

Alle referentiestemmen uitgebracht door de leden van het College werden weergegeven en waren conform de uitgebrachte stem.

5.3.3.2. Controle van de totalisatie

5.3.3.2.1. Uitgevoerde controles

Per brief van 31 mei 2010, waaraan een juridisch advies werd toegevoegd van de FOD Binnenlandse Zaken, heeft het College van deskundigen aan de verschillende kantonvoorzitters gevraagd om alle magnetische media, die gediend hebben voor het stemmen en totaliseren op 13 juni 2010, op te kunnen halen.

De deskundigen hebben op 13, 14, 15 en 17 juni 2010 de verschillende kantons bezocht om er het volgende te verzamelen :

— alle master- en backupdiskettes van de stembureaus;

— alle diskettes (of zip-disks) van de totalisatiebureaus, met inbegrip van de « export » -diskettes van de tussenliggende totalisaties wanneer deze werden gebruikt;

— een kopie van de « export »-diskette met de resultaten.

Het College heeft zo een 10 000-tal diskettes of ZIP-schijven verzameld.

Het College had in een beveiligde server voorzien waarnaar de bestanden, die de CODI-toepassing naar de FOD Binnenlandse Zaken verstuurd heeft, konden worden opgeladen. Deze elektronisch getekende bestanden bevatten de pv's in PDF-formaat van de totalisatiebureaus en de databestanden in formaat F met de resultaten van de totalisatiebureaus.

Het College heeft de toepassing, ontwikkeld in 2009, aangepast om :

— alle diskettes van een kanton te kunnen totaliseren;

— dit resultaat te vergelijken met de gegevens komende van de formaat F bestanden geleverd door de CODI-toepassing;

— dit resultaat te vergelijken met de gegevens beschikbaar op de website van de verkiezingen van de FOD Binnenlandse Zaken (naamstemmingen voor elke kandidaat van elke lijst van elk kanton dat de geautomatiseerde stemming gebruikt).

5.3.3.2.2. Problemen bij het lezen van de diskettes

Bij zijn controle van de totalisatie, waarbij alle op de dag van de verkiezingen gebruikte diskettes werden herlezen, werd het College geconfronteerd met meerdere defecte diskettes. In het merendeel van de gevallen was minstens één van beide diskettes (Master of Backup) perfect leesbaar en bevatte het resultaatbestand van het stembureau.

Voor het kanton Grâce-Hollogne (Jites-systeem) is één nieuw stel diskettes (en paswoord) voor een stembureau opnieuw aangemaakt net voor de verkiezing. In eerste instantie heeft het College achteraf het oude paswoord ontvangen. Na aanvraag is het nieuwe paswoord overgemaakt en is het inlezen van het resultaatbestand van het betroffen stembureau correct verlopen.

Voor het kanton Sint-Jans-Molenbeek (Digivote-systeem) is er een urne herteld moeten worden. Deze resultaten werden gebruikt om over te gaan tot de controletotalisatie van dit kanton.

Het College heeft geen enkel verschil vastgesteld tussen het resultaat van zijn totalisaties en de gegevenslijsten gegenereerd door de CODI-toepassing, de naamstemmen en de kiesresultaten zoals gepubliceerd op de website van FOD Binnenlandse Zaken.

5.3.3.2.3. Probleem met referentiestemmen in de urne

In het kanton Luik heeft het College vastgesteld dat de resultaten van zijn totalisatie voor de Kamer van volksvertegenwoordigers niet overeenkwamen met de resultaten gepubliceerd op de website van de FOD Binnenlandse Zaken. Na onderzoek bleek dat dit verschil te wijten was aan het verkeerdelijk inbrengen van de referentiestemmen in de urne in stembureau nr. 143. Deze werden achteraf, met behulp van de CODI-toepassing, afgetrokken maar geen enkele rechtzetting is gebeurd voor de verkiezing van de Senaat. Het College heeft zich naar Luik begeven, heeft de urne van bureau nr. 143 geopend en heeft de magnetische kaarten van de referentiestemmen kunnen recupereren, aangezien die duidelijk van een merkteken waren voorzien. Het College heeft vervolgens de inhoud van deze kaarten nagezien.

Het College heeft kunnen vaststellen dat het wel degelijk deze stemmen zijn die werden afgetrokken van de verkiezing van de Kamer.

5.3.3.2.4. Het in rekening brengen van de ongeldige stemmen.

Het College heeft meerdere incoherenties vastgesteld voor wat het in rekening brengen van de ongeldige stemmen betreft :

— de totalisatiesoftware van het Digivote-systeem laat niet toe deze aantallen in te voeren. Bijgevolg zijn deze dan ook niet hernomen in de « export »-diskette die gebruikt wordt om de resultaten naar de CODI-toepassing (gebruikt voor het aanmaken van het pv) over te brengen;

— de totalisatiesoftware van het Jites-systeem laat toe om de ongeldige stemmen in te voeren en voegt deze toe aan de blancostemmen. Deze worden bijgevolg « vermengd » met de blancostemmen op de « export »-diskette bestemd voor de CODI-toepassing. Deze ongeldige stemmen moeten dus opnieuw manueel ingevoerd worden binnen de CODI-toepassing teneinde het pv aan te maken;

— de CODI-toepassing voorziet in de invoering van het aantal ongeldige stemmen, maar voegt deze niet toe aan de blancostemmen en herneemt ze niet in het bestand dat gebruikt wordt voor de berekening op de hogere niveaus (kiesomschrijving, kiescollege, enz.) en voor de publicatie van deze gegevens op de website van de FOD Binnenlandse Zaken.

Het College heeft bovendien vastgesteld dat de procedures voor de invoer van de ongeldige stemmen niet altijd correct toegepast werden en dit enkel en alleen in de kantons waar het Dogivote-systeem gebruikt werd.

In deze kantons vereist de procedure een manuele totalisatie van de stemmen die ongeldig verklaard werden in de pv's van de afzonderlijke stembureaus. Dit totaal werd verondersteld ingevoerd te worden in de CODI-toepassing. De verschillen, die vastgesteld werden, tussen de pv's van de kantonbureaus en de resultaten op de website van de FOD Binnenlandse Zaken tonen aan dat dit niet altijd het geval was.

In sommige kantons, waar gebruik gemaakt wordt van het Jites-systeem, heeft het College eveneens verschillen vastgesteld tussen het aantal ongeldige stemmen op het niveau van de totalisatiesoftware.

Deze verschillende problemen zijn te wijten aan verschillen tussen de implementaties van Digivote en Jites wat betreft de behandeling van de ongeldige stemmen, aan het niet in rekening brengen van de ongeldige stemmen op zich in de « export »-diskettes van de resultaten van de totalisatie en het niet-naleven van de procedures.

Het College moet aldus besluiten dat, in de meerderheid van de kantons met geautomatiseerd stemmen het aantal blanco- en ongeldige stemmen niet met zekerheid mag worden afgeleid uit de gecentraliseerde gegevens. Het werkelijke aantal is dus onbekend en is waarschijnlijk hoger dan dat gepubliceerd op de site van de FOD Binnenlandse Zaken. Dit heeft echter geen enkele invloed op de berekeningen en de resultaten van de voorkeursstemmen en het kiescijfer van de lijsten.

5.3.3.2.5. Resultaat van de controle

Het College kan dan ook bevestigen dat de gegevens gepubliceerd op de website van de FOD Binnenlandse Zaken wat betreft de resultaten van de kandidaten en de kieslijsten voor de kantons waar er elektronisch gestemd werd, exact overeenkomen met de resultaten van de totalisatie in deze kantons.

5.3.3.3. Hertelling van verschillende urnes

Het College heeft bij wijze van voorbeeld een hertelling uitgevoerd van de urnes van Sint-Pieters-Woluwe (kanton Sint-Joost-ten-Node; Jites-systeem), van Zaventem (kanton Zaventem; Digivote-systeem) en van Jette (kanton Sint-Jans-Molenbeek; Digivote-systeem) met behulp van zijn programmatuur en kaartenlezers.

De hertelling in Sint-Pieters-Woluwe heeft de dag van de verkiezingen plaatsgevonden in aanwezigheid van het bureau zodat er een beroep zou kunnen gedaan worden op de stemmachines in het geval er leesproblemen waren geweest bij het lezen van de magnetische kaarten met het materiaal van de deskundigen.

In Zaventem hebben de deskundigen vastgesteld dat er zich kaarten bevonden in de leeskop van de urne (net zoals het geval was in Sankt-Vith). Na controle van de leeskop zijn de deskundigen tot de conclusie gekomen dat de kaarten tijdens het transport — waarbij de urne op zijn zij lag — in de sleuf gegleden zijn tussen de wand van de urne en de beschermingsplaat van de leeskop. De deskundigen stelden eveneens vast dat de plastieken geleider van de kaartlezer van de urne nog intact was en dat het onmogelijk was om kaarten in de urne te schuiven zonder dat ze geteld werden. Deze kaarten werden dus weerhouden en geteld.

In Jette was de hertelling van de urne noodzakelijk omdat beide « export »-diskettes onleesbaar waren en er dus niet gehertotaliseerd konden worden door middel van de software van het College. Tijdens die hertelling heeft het College kunnen vaststellen dat de magneetkaartlezer van de urne zo was gemonteerd dat het mogelijk is om magnetische kaarten naast de lezer in de urne te stoppen. De hertelling door het College heeft echter aangetoond dat alle kaarten wel degelijk geteld werden.

Het College heeft kunnen vaststellen dat het resultaat van de hertelling met zijn eigen software en hardware overeenstemde met deze van het resultaat op de diskette van de stembureaus in kwestie.

5.3.3.4. Verspreiding van de broncode

Het College heeft kunnen vaststellen dat de broncode van de programmatuur gebruikt bij de verkiezingen (stemmachine, urne en totalisatie-pc) beschikbaar was op de website « verkiezingen » van de FOD Binnenlandse Zaken. Nochtans bleek, na verificatie, dat de broncode van verschillende uitvoerbare programma's, gebruikt door het Jites-systeem, ontbrak zoals in 2009.

Het College heeft contact genomen met de verantwoordelijken van de FOD Binnenlandse Zaken om de oorzaken ervan te kennen. Het betrof een fout die inmiddels rechtgezet werd.

Het College heeft kunnen nagaan dat de gepubliceerde broncode voor beide systemen identiek is aan de broncode gebruikt tijdens de verkiezingen en waarvan het College een kopie gekregen had tijdens de referentiecompilatie.

Het College wenst dat deze maatregel, die de transparantie moet bevorderen, de aandacht zou krijgen die hij verdient.

5.3.3.5. Controle van de diskettes gebruikt tijdens de verkiezingen

Met behulp van een zelf ontwikkelde toepassing heeft het College kunnen vaststellen dat de diskettes die tijdens de verkiezingen van 13 juni 2010 gebruikt werden, de uitvoerbare bestanden bevatten die verkregen werden bij de referentiecompilatie vanaf de broncode die op 27 mei 2010 in een kluis werd opgeslagen en gepubliceerd werd op de website van de FOD Binnenlandse Zaken.

6. Aanbevelingen

Het College verwijst naar het verslag van 2009 voor de aanbevelingen die nog niet uitgevoerd werden. Het College staat erop de volgende punten te benadrukken :

6.1. Controle op de integriteit van de resultaten van de stembureaus

Het College dringt er op aan dat een controlemechanisme voor de integriteit ingevoerd wordt dat van toepassing is bij het sluiten van de stembureaus. Dit gebeurt door middel van een « hash code » die volledig toegevoegd wordt aan het pv van het stembureau en gecontroleerd wordt op het niveau van het kantonbureau. Aangezien de broncode van verschillende verkiezingen beschikbaar is op de site van de FOD Binnenlandse Zaken is een dergelijke mechanisme onmisbaar om een aantal fraudescenario's uit te sluiten.[#2010.1]

6.2. Afdwingbaarheid van de procedures

Het College stelt opnieuw vast dat de procedures niet correct worden opgevolgd. Het betreft onder andere :

— de opening van de enveloppes met de diskettes en de paswoorden van de voorzitters van de stembureaus;

— de procedure voor het sluiten van de bureaus;

— de encodering van de ongeldige stemmen op niveau van de totalisatie.

Het College stelt voor dat de procedures afdwingbaar gemaakt worden via de software telkens wanneer dit mogelijk is om het volgen van de procedures onvermijdbaar te maken. [#2010.2]

6.3. Opleiding van de voorzitters van de stembureaus

Aangezien reeds talrijke documenten, publicaties en audiovisuele producten over het onderwerp van de elektronische stemming bestaan, beveelt het College aan dat de FOD Binnenlandse Zaken een gestandardiseerd opleidingspakket zou maken en dat ter beschikking van de lesgevers zou stellen. Zo kan de uniformiteit van de inhoud en de leermiddelen die bij de opleiding van de voorzitters van stemlokaal worden gebruikt beter worden gegarandeerd. [#2010.3]

6.4. Probleem met de kaarten in de leeskop van de urne van het Digivote-systeem

In het geval van de Digivote-systemen, heeft het College vastgesteld dat het mogelijk was dat kaarten, tijdens het vervoer van de urne, in de urnekop terechtkwamen.

Het College heeft eveneens kunnen vaststellen dat het mogelijk was om magnetische kaarten in de stembus in te brengen zonder dat deze door de magnetische lezer (Sankt-Vith, Jette) werden gelezen.

Het is bijgevolg aan te bevelen de urnekoppen na te kijken zodat dit niet meer kan gebeuren. [#2010.4]

6.5. Behandeling van de ongeldige stemmen

Teneinde de verschillende behandelingen door de Digivote-, Jites- en CODI-systemen van de ongeldige stemmen te verhelpen, raadt het College aan om [#2010.5] :

— de invoer van het aantal ongeldige stemmen zo vroeg mogelijk te laten plaats vinden in de opeenvolging van verwerkingen van de gegevens, namelijk bij het sluiten van de stemverrichtingen in het stembureau;

— het aantal ongeldige stemmen op te nemen op de « resultaatdiskette » in het stembureau;

— de blanco- en ongeldige stemmen op het niveau van de totalisaties afzonderlijk in rekening te brengen en op te nemen in het totalisatieverslag en op de « export »-diskette (naar het CODI-systeem);

— de blanco- en ongeldige stemmen in de CODI-toepassing te importeren vanaf de « export »-diskette van de totalisatiesystemen;

— de blanco- en ongeldige stemmen via de CODI-toepassing afzonderlijk naar de resultaatbestanden (die verzonden worden naar de FOD Binnenlandse Zaken en die dienen voor de berekeningen op hoger niveau) weg te schrijven.

6.6. Het geval waarbij referentiestemmen in de urne gestopt werden

Het incident in Luik toont eens te meer het belang aan van het respecteren van de procedures (het manueel merken van de kaarten gebruikt voor de referentiestemmen, het nauwgezet volgen van de instructies bij het openen van de stembureaus, enz.). Het College beveelt aan dat overgegaan wordt tot het hertellen van een urne wanneer referentiestemmen erin gestopt zijn. [#2010.6]

7. Besluiten

Het College van deskundigen heeft door middel van zijn controles kunnen nagaan dat :

— de geautomatiseerde stemopnemingssystemen het geheim van de stemming respecteren;

— de inhoud van de magneetkaart overeenstemt met de uitgebrachte stem;

— de kiezer de mogelijkheid heeft om zijn stem na te kijken;

— de uitgebrachte stem correct wordt ingelezen in de urne;

— de totalisate van elke urne correct gebeurt;

— de informatie en de resultaten opgenomen in de digitaal getekende pv's van de kantonhoofdbureaus zijn identiek aan die welke op de site van de FOD Binnenlandse Zaken gepubliceerd werden;

— de verkiezingssoftware, die bij de verkiezingen in alle geautomatiseerde stemlokalen werd gebruikt, overeenstemt met de broncode gepubliceerd op de website van FOD Binnenlandse Zaken.

Het College heeft opgemerkt dat sommige kantons de ongeldige stemmen niet in rekening brengen, hetgeen geen invloed heeft op de stembusuitslag.

Tijdens zijn controles heeft het College geen technische disfuncties vastgesteld in de elektronische stemsystemen die het correct verloop van de stemverrichtingen zou kunnen beïnvloed hebben. De deskundigen hebben eveneens geen anomaliën vastgesteld tijdens de analyses van de broncode.

Binnen de grenzen van de opdracht, de middelen en de beschikbare tijd, besluit het College het volgende :

— de uitgevoerde controles laten toe te besluiten dat al deze elementen die de geautomatiseerde stemsystemen vormen, correct gefunctioneerd hebben;

— het beoogde doel, namelijk het uitbrengen, opslaan, weergeven en tellen van de stemmen overeenkomstig de wetsbepalingen, werd bereikt.

Het College legt eens te meer de nadruk op het belang van het naleven van de procedures en de richtlijnen, zonder welke het goede verloop van de verkiezingen niet kan gegarandeerd worden. Deze dienen op alle niveaus door alle organisatoren en uitvoerders van de verkiezingen nageleefd te worden.

Mocht besloten worden het huidige systeem alsnog opnieuw te gebruiken, dan herhaalt het College zijn aanbeveling een integriteitscontrole in te voeren van de resultaten van de stemlokalen, met retranscriptie op het pv van het stembureau, om zo het niveau van de beveiliging te verhogen.

Ten slotte wenst het College de ambtenaren van de FOD Binnenlandse Zaken, alsmede de afgevaardigden van de firma's betrokken bij het op punt stellen van de stemsystemen, te danken voor hun doeltreffendheid en medewerking. Het College dankt eveneens de voorzitters, de bijzitters en de getuigen van de geautomatiseerde stem- en totalisatiebureaus voor hun medewerking bij de controles.

Brussel, 25 juni 2010.

(1)  Zie verslag van 2009 : stuk 4-7/2 van de Senaat of stuk 52-0015/001 van de Kamer van volksvertegenwoordigers