2 - 7/1 (Senaat) | 2 - 7/1 (Senaat) |
1 JULI 1999
1. SAMENSTELLING VAN HET COLLEGE
Conform het artikel 5bis van de wet van 11 april 1994 tot organisatie van geautomatiseerde stemmingen, ingevoerd door artikel 8 van de wet van 18 december 1998 tot organisatie van de geautomatiseerde stemopneming door middel van optische lezing en tot wijziging van de wet van 11 april 1994 tot organisatie van de geautomatiseerde stemming, werden volgende deskundigen, belast met het toezicht op het gebruik en de goede werking van alle geautomatiseerde stem- en stemopnemingssystemen, aangewezen :
Voor de Kamer van volksvertegenwoordigers, in plenaire vergadering van 25 februari 1999 :
· de heer Stephanus De Samblanckx, bestuursdirecteur van de dienst informatica en burotica;
· de heer Freddy Tomicki, informaticus-adviseur bij dezelfde dienst.
Voor de Senaat, in plenaire vergadering van 11 maart 1999 :
· de heer Emmanuel Willems, systeemingenieur-adjunct-adviseur bij de informaticadienst;
· de heer Philippe Van Damme, ingenieur-informaticus-adjunct-adviseur bij dezelfde dienst.
Voor de Brusselse Hoofdstedelijke Raad, in plenaire vergadering van 7 mei 1999 :
· mevrouw Geneviève Cerexhe, bestuursdirecteur wetgevende dienst;
· de heer Geert Royberghs, projectleider bij het Centrum voor Informatica voor het Brusselse Gewest.
Voor de Vlaamse Raad, in plenaire vergadering van 31 maart 1999 :
· de heer Robby Deboelpaep, afdelingshoofd informatica.
Voor de Waalse Gewestraad, in plenaire vergadering van 31 maart 1999 :
· de heer Jean-Pierre Gilson, verantwoordelijke informatica.
Voor de Raad van de Duitstalige Gemeenschap, in plenaire vergadering van 29 maart 1999 :
· de heer Bruno Hick, verantwoordelijke informatica-afdeling bij het ministerie van de Duitstalige Gemeenschap.
Omwille van de beperkingen in tijd, ruimte en middelen, met het oog op het bijeenbrengen van zoveel mogelijk expertise, het kritisch toetsen van bevindingen en een taakverdeling, werd gekozen voor een gezamenlijke analyse en verslag. Aldus werd geopteerd voor de formule van een college van deskundigen. De vorm van een college werd voor de eerste maal ter sprake gebracht op een vergadering van de werkgroep van de Informaticadiensten van de parlementaire assemblees van België op 19 maart 1999, waarop reeds 5 van de aangewezen of aan te wijzen experten aanwezig waren. Zodra alle deskundigen aangesteld werden, beslisten zij samen van een college te vormen en zijn zij met hun controle-opdracht gestart.
De geautomatiseerde stemming werd voor het eerst uitgeprobeerd in twee kieskantons ter gelegenheid van de wetgevende en provinciale verkiezingen van 24 november 1991. Gezien deze bevredigende testen werd bij wet van 11 april 1994 het systeem van geautomatiseerde stemming georganiseerd, aldus de uitbreiding ervan over het gehele grondgebied en voor alle verkiezingen mogelijk makend. In 1995 koos 20 % van de kiezers met een geautomatiseerd systeem. Bij de verkiezingen van 13 juni 1999 hebben ongeveer 3 200 000 kiezers, hetzij 43 % van de kiesgerechtigden, elektronisch gestemd.
Gezien een aantal kritieken werden geuit over de geautomatiseerde stemming, heeft de federale regering besloten, bij de verkiezingen gehouden tussen 1 januari 1999 en 31 december 2000, een systeem van geautomatiseerde stemopneming door middel van optische lezing te testen in de kantons Zonnebeke en Chimay. Zij heeft daartoe een wetsontwerp ingediend bij de Kamer van volksvertegenwoordigers op 8 september 1998 (1).
Bij de bespreking van dit wetsontwerp werd een amendement ingediend om in de wet van 11 april 1994, die de geautomatiseerde stemmingen organiseert, een artikel in te voegen betreffende de aanduiding door de wetgevende assemblees van deskundigen belast met de controle op het gebruik en de goede werking van het geheel van systemen van geautomatiseerde stemming en stemopneming. Dit amendement werd gerechtvaardigd door « de noodzaak om, in een democratisch land, een controle op de verkiezingen te kunnen uitoefenen. Aan de democratische partijen moet de mogelijkheid geboden worden zich te vergewissen van de betrouwbaarheid van de apparatuur, de programma's en de andere dragers die de automatisering van de stemmingen toelaten » (2). Dit is een eerste controle-experiment dat door de assemblees zal moeten geëvalueerd worden.
Dit amendement, gesubamendeerd, werd aangenomen door de beide federale kamers en werd het artikel 8 van de wet van 18 december 1998 tot organisatie van de geautomatiseerde stemopneming door middel van optische lezing en tot wijziging van de wet van 11 april 1994 tot organisatie van de geautomatiseerde stemming.
De wijziging van de wet van 11 april 1994 bestaat uit het invoegen van het artikel 5bis (cf. punt 2.2 De wet).
Deze opdracht wordt dus geregeld door artikel 8 van de wet van 18 december 1998 tot organisatie van de geautomatiseerde stemopneming door middel van optische lezing en tot wijziging van de wet van 11 april 1994 tot organisatie van de geautomatiseerde stemming, gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad van 31 december 1998, en luidt als volgt :
Art. 8. In de wet van 11 april 1994 tot organisatie van de geautomatiseerde stemming, gewijzigd bij de wet van 5 april 1995, wordt onder hoofdstuk I een artikel 5bis ingevoegd, luidend als volgt :
« Art. 5bis . § 1. Bij de verkiezingen van de leden van de Kamer van volksvertegenwoordigers en de Senaat, alsook van de leden van de gewest- en gemeenschapsraden :
1º kunnen de Kamer van volksvertegenwoordigers en de Senaat, alsook de Brusselse Hoofdstedelijke Raad, elk twee deskundigen aanwijzen;
2º kunnen de Vlaamse Raad, de Waalse Gewestraad en de Raad van de Duitstalige Gemeenschap elk één deskundige aanwijzen.
Aan de stemming voor de aanwijzing van die deskundigen mogen alleen de leden van die assemblées deelnemen, die werden verkozen op de lijsten van een politieke partij als omschreven in artikel 1, 1º, van de wet van 4 juli 1989 betreffende de beperking en de controle van de verkiezingsuitgaven voor de verkiezingen van de federale Kamers, de financiering en de open boekhouding van de politieke partijen.
§ 2. De aanwijzing van die deskundigen geschiedt bij een tweederde meerderheid in elke assemblée, uiterlijk 30 dagen vóór de verkiezing van de leden van de Kamer van volksvertegenwoordigers, de Senaat en de gewest- en de gemeenschapsraden.
§ 3. Tijdens de verkiezingen zien die deskundigen toe op het gebruik en de goede werking van alle geautomatiseerde stem- en stemopnemingssystemen.
Tijdens de verkiezingen voor het Europees Parlement, alsook voor de provincieraden, de gemeenteraden en de raden voor maatschappelijk welzijn, worden de deskundigen die, overeenkomstig § 1, eerste lid, 1º, in laatste instantie door de Kamer van volksvertegenwoordigers en de Senaat zijn verkozen, belast met de controle bedoeld in het eerste lid van deze paragraaf.
De deskundigen als bedoeld in het eerste en het tweede lid, ontvangen van het ministerie van Binnenlandse Zaken het materieel, alsook alle gegevens, inlichtingen en informatie die nodig zijn voor het uitoefenen van controle op de geautomatiseerde stem- en stemopnemingssystemen.
Met behulp van de controlesoftware die het ministerie van Binnenlandse Zaken hen ter beschikking heeft gesteld, kunnen zij met name de betrouwbaarheid controleren van de software in de stemmachines, alsook nagaan of de uitgebrachte stemmen correct werden overgeschreven op de magneetkaart, of zij correct werden overgeschreven door de elektronische stembus alsook werden getotaliseerd, en of de optische lezing van de uitgebrachte stemmen naar behoren verliep.
Zij verrichten die controle op de dag vóór de verkiezingen alsook op de verkiezingsdag zelf, vóór de opening van de stembureaus en vóór de aanvang van de stemopneming.
§ 4. Uiterlijk vijftien dagen na de sluiting van de stemming bezorgen de deskundigen een verslag aan de minister van Binnenlandse Zaken, aan de federale wetgevende assemblées, de gewest- en gemeenschapsraden, alsmede aan de provincie- en gemeenteraden en de raden voor maatschappelijk welzijn waarop hun vaststellingen betrekking hebben. Hun verslag kan aanbevelingen bevatten in verband met het materieel en de software die werden gebruikt.
§ 5. De deskundigen zijn tot geheimhouding verplicht. Elke schending van die geheimhoudingsplicht wordt bestraft overeenkomstig artikel 458 van het Strafwetboek. »
Het artikel 5bis van de wet van 11 april 1994 geeft aanleiding tot moeilijkheden bij de toepassing ervan, zowel wat de taak van de deskundigen betreft, als betreffende het ogenblik waarop zij hun opdracht uitvoeren.
2.3.1. De taak van de deskundigen
Volgens artikel 5bis, § 3, alinea 4, mogen de deskundigen controleren wat volgt :
· de betrouwbaarheid van de stemmachines;
· de correcte overschrijving door de elektronische stembus van de uitgebrachte stemmen;
· de totalisering ervan;
· de optische lezing van de uitgebrachte stemmen.
Deze controle wordt uitgevoerd met behulp van de controlesoftware hen ter beschikking gesteld door het ministerie van Binnenlandse Zaken. In antwoord op een mondelinge vraag gesteld in de Kamer heeft de staatssecretaris voor Veiligheid en voor Maatschappelijke Integratie en Leefmilieu, bepaald welke uitrusting ter beschikking van de deskundigen moet worden gesteld door het ministerie van Binnenlandse Zaken. Hij voegde eraan toe dat het de bedoeling van de Regering was « aan de deskundigen een protocol met het ministerie van Binnenlandse Zaken ter ondertekening voor te leggen, betreffende het gebruik van het materiaal en de software die ter hunner beschikking gesteld wordt voor hun controleopdracht » (3).
Geen enkel protocol werd ter ondertekening aan de deskundigen voorgelegd. Is het daarenboven logisch te voorzien dat de controle wordt uitgeoefend dankzij de software door het ministerie van Binnenlandse Zaken ter beschikking gesteld ?
Uit de bepalingen van de wet en de besprekingen van de wet blijkt duidelijk het technisch karakter van de opdracht. In het bijzonder blijft de opdracht beperkt tot de controle van het gebruik en de goede werking van de apparatuur die gebruikt wordt voor het elektronisch stemmen en voor de geautomatiseerde stemopnemingen. Derhalve zal het college zich niet uitspreken over de controle van het juridisch verloop van de kiesverrichtingen, over de opportuniteit van de keuze voor elektronische stemming of over enig ander aspect dat hetzij tot het juridisch, hetzij tot het politiek of ethisch domein behoort.
Evenwel worden de doorlichting van de procedures met betrekking tot de aanmaak, de verspreiding en het gebruik van apparatuur, programmatuur en de elektronische informatiedragers wel beschouwd als behorend tot de opdracht.
Gezien het korte tijdsbestek is niet kunnen overgegaan worden tot een volledige verificatie van de programmatuur. Een uitspraak van het college is dus geen absolute certificatie of kwijting dat de software volledig vrij is van fouten. Wel werd nagegaan zo de aanmaak is gebeurd volgens de regels der kunst, steekproefsgewijs (via referentiestemmen in bepaalde stembureau) zo de invoer en uitvoer beperkt blijft aan de uitgebrachte stem, het geheim der stemming bewaard kan blijven en de verwerking van de stemmingen in totalen correct verloopt. Steekproefsgewijs werd ook nagegaan zo de programmatuur geen verborgen gedeeltes bevat en de nodige maatregelen zijn genomen om externe aanvallen (virussen, in het bijzonder « Trojaanse paarden ») tegen te gaan.
Het college betreurt daarentegen dat, bij gebrek aan tijd en behoorlijke programmeringdossiers, de volledige logica van de programmatuur niet tot in alle details kon worden nagegaan. De controle op de uitvoering van de programma's rust dus hoofdzakelijk op de controle van de invoer en uitvoer.
2.3.2. Het ogenblik van de controle
De alinea 5 van § 3 van artikel 5bis voorziet de controle op de dag vóór de verkiezingen, alsook op de verkiezingsdag zelf, vóór de opening van de stembureaus en vóór de aanvang van de stemopneming. In de commissie Binnenlandse Zaken van de Kamer heeft de Staatssecretaris eraan herinnerd dat « het materieel voor de kiesverrichtingen maakt het voorwerp uit van controles gedurende de week die de verkiezingen vooraf gaat en dat de deskundigen hun opdracht slechts kunnen aanvatten na de controles van het departement ».
De deskundigen bevinden zich echter in de onmogelijkheid hun controle uit te voeren de dag vóór de verkiezingen, daar op dat ogenblik de stemdiskettes zich in een verzegelde omslag bevinden om overhandigd te worden aan de voorzitter van het stembureau. Zo ook voor de beveiligingselementen, nodig voor het gebruik van de diskettes die zich in een tweede verzegelde omslag bevinden. De dag van de verkiezingen zelf is de controle relatief beperkt want ze moet gebeuren vóór de opening van het bureau en vóór het begin van de stemopneming. Concreet kan de controle in een stembureau slechts gebeuren tussen 7.30 en 8 uur, gezien het stembureau opent om 8 uur en de voorzitters vanaf 7.30 uur aanwezig moeten zijn. Initieel werd voorzien dat de controle ook tijdens de stemming kon gebeuren (4), maar dit voorstel werd uiteindelijk niet weerhouden om de kiesverrichtingen niet te vertragen. Bijgevolg kunnen slechts enkele bureaus door de deskundigen gecontroleerd worden.
De opdracht zoals omschreven in de wet, specificeert dat de deskundigen moeten toezien op het gebruik en de goede werking van alle geautomatiseerde stem- en stemopnemingssystemen. Meer specifiek moeten zij de betrouwbaarheid controleren van de software in de stemmachines, alsook nagaan of de uitgebrachte stemmen correct werden overgeschreven op de magneetkaart, of zij correct werden overgeschreven door de elektronische stembus alsook werden getotaliseerd, en of de optische lezing van de uitgebrachte stemmen naar behoren verliep.
Het college moet dus nagaan of op de dag van de verkiezing alle geautomatiseerde systemen precies uitvoeren wat ervan verwacht wordt. Hiervoor kunnen verschillende onderzoeksmethoden aangewend worden.
Ten eerste zou het college de dag van de verkiezing deze machines, nadat ze opgesteld werden in de stem- en stemopnemingsbureaus, intensief kunnen testen. Dit betekent dat in een groot aantal, random geselecteerde, stembureaus een groot aantal zowel in de tijd als naar de uitgebrachte stem (gekozen lijst en combinaties kopstem en stemmen voor effectieven en opvolgers) gespreide proefstemmen, uitgebracht worden. Hierbij stellen zich echter meerdere problemen. In de eerste plaats zou dit de kiesverrichtingen kunnen storen. Bovendien kan het college deze proefstemmen niet op willekeurige en in de tijd gespreide tijdstippen invoeren in de reëel gebruikte urnen. Dan zouden ze immers mee geregistreerd en in de totalisatie ingevoerd worden en aldus de verkiezing vervalsen, tenzij men op kantonniveau manueel al de uitgebrachte proefstemmen opnieuw van het bekomen resultaat zou aftrekken. Dit zou dan nog eens de stemopnemingen kunnen storen. Bij deze procedure is het college dan nog steeds niet zeker dat de uitgebrachte stem juist werd geregistreerd, daar de urnen de individuele stem niet visualiseren. Het is daarom noodzakelijk de magneetkaarten met de proefstemmen mee te nemen om ze later met speciale programmatuur in te lezen en de erop geregistreerde stem te vergelijken met de uitgebrachte.
De steekproeven op de dag van de verkiezing zullen daarom beperkt zijn. Dit wordt eveneens opgelegd door de wet, gezien de controle moet gebeuren vóór de opening van de bureaus. Deze controle kan evenmin de dag voor de verkiezing gebeuren, daar op dat ogenblik de te gebruiken software nog niet beschikbaar is (zie ook punt 2.3.2. Het ogenblik van de controle).
Om een inzicht te verwerven in de omgeving die op de dag van de verkiezing zal werken, heeft het college demonstraties laten uitvoeren door het ministerie van Binnenlandse Zaken. Op apparatuur die gelijksoortig is als deze opgesteld in de stem- en stemopnemingsbureaus, werd de werking van de systemen getoond met behulp van een demosoftware. Deze software is echter gevoed met fictieve lijsten en namen en met een beperkt aantal stembureaus per fictief kanton. Tijdens deze demonstraties werd de werking van hard- en software kritisch onderzocht. Met de aanwezige informatici werden grondige besprekingen gevoerd over alle aspecten van de systemen.
Gezien de finale software niet intensief kan uitgetest worden en het college toch inzicht wenst te verwerven over de werking ervan, heeft het college het ontstaan ervan geanalyseerd. Immers de software die op de machines uitgevoerd wordt, uitvoeringscode genoemd, kan niet door mensen geïnterpreteerd worden. Om te weten wat een programma doet, moet men teruggrijpen naar de broncode zoals die door de ontwikkelaars geschreven is.
Het college heeft daarom de referentie-broncodes, die als basis diende voor het aanmaken van de uitvoeringscodes die op 13 juni gebruikt werden, opgevraagd. Analyse van deze codes moet inzicht geven in de werking van de programma's.
Stelt zich de vraag waaraan men de inhoud van deze programma's moet toetsen, m.a.w. welke was de opdracht die aan de ontwikkelaars werd gegeven ? Om hierover inzicht te verwerven bestudeerde het college de bijzondere bestekken die voor de algemene offerteaanvraag tot ontwikkeling van deze systemen werden opgesteld. Door tevens de gegunde offertes te bestuderen, kreeg het college bovendien een beter inzicht in de geïmplementeerde oplossingen, zowel hard- als software. Een kopie van het programmeringdossier vervolledigt de documentatie die behulpzaam is bij de analyse van de broncode.
Nochtans heeft men hiermee nog geen garantie dat de effectief gebruikte uitvoerbare code precies deze is die overeenstemt met de geanalyseerde broncode. De enige manier om hierover uitsluitsel te bekomen is zelf deze omzetting, compileren en linken genoemd, in een door het college volledig gecontroleerde omgeving uit te voeren. Daarna kunnen de aldus verkregen uitvoeringscodes binair vergeleken worden met de in verzekerde bewaring gedeponeerde uitvoeringscodes. Het zijn deze uitvoerbare programma's die door het ministerie gebruikt worden om de diskettes te genereren die op de dag van de verkiezing gebruikt worden.
Tussen dit genereren van de diskettes voor de stem- en stemopnemingsbureaus en het effectief gebruik ervan, situeert zich de distributie ervan naar de voorzitters van de respectieve bureaus. Ook hierop moet controle uitgevoerd worden. Tijdens de steekproeven die het college op de dag van de verkiezing zal houden, zal het daarom niet alleen een aantal proefstemmen uitvoeren (zie hoger) maar eveneens een kopie maken van de effectief die dag gebruikte software. Het college kan deze dan vergelijken met de referentieuitvoeringscode.
Uit wat vooraf gaat blijkt duidelijk dat de controle op de betrouwbaarheid van de geautomatiseerde kiesverrichtingen veel meer inhoud dan een oppervlakkige controle op de hard- en software op de dag van de kiesverrichtingen. Het college heeft dan ook getracht de volledige procedure die de kiesverrichtingen voorafgaat, zowel op technisch als op organisatorisch vlak, aan een grondig kritisch onderzoek te onderwerpen.
Dit alles vergde vele besprekingen met zowel de informatici van het ministerie van Binnenlandse Zaken, met de constructeurs als intern in het college (zie Bijlage 1 : Lijst van vergaderingen van het college) alsook het bestuderen van een omvangrijke documentatie (zie Bijlage 2 : Lijst van opgevraagde, ontvangen en bestudeerde documentatie).
Op 13 juni 1999 hebben meer dan drie miljoen kiezers in 202 gemeenten en 63 kieskantons hun stem uitgebracht op computer. Dit betekent dat ongeveer 43 % van het totaal aantal kiezers elektronisch heeft gestemd. Daarnaast liep in twee kantons, Zonnebeke en Chimay, een experiment met geautomatiseerde stemopneming via optische lezing. De motivering van het ministerie van Binnenlandse Zaken voor deze grootschalige informatisering van de verkiezingen bestaat niet uit een beperking van de verkiezingsuitgaven, maar uit een modernisering en vereenvoudiging van de verrichtingen. Vooral de vaststelling dat het steeds moeilijker wordt om voldoende kiezers te vinden om de stemopnemingsbureaus samen te stellen vormde een belangrijke drijfveer (5).
Wat de geautomatiseerde stemming betreft, zijn er twee systemen in gebruik : Digivote van de firma Bull en Jites van Philips-Stesud. Beide systemen zijn gehomologeerd door het ministerie van Binnenlandse Zaken als resultaat van een selectieprocedure in 1992 (6). De ultieme keuze tussen een van de vermelde systemen gebeurt echter niet door het ministerie van Binnenlandse Zaken maar door de gemeenten die opteren voor het geautomatiseerd stemmen. De incompatibiliteit tussen beide systemen vergt weliswaar een overleg tussen de gemeentes binnen een kanton die voor hetzelfde systeem moeten kiezen. De gemeenten zijn ook eigenaar van het materiaal dat in principe buiten de verkiezingsperiode kan worden gebruikt voor gemeentelijke toepassingen en burotica. Bull heeft met Digivote 85 % van de markt in handen, terwijl de rest in handen is van Philips-Stesud (systeem Jites).
Wat het experiment met de geautomatiseerde stemopneming via optische lezing in Zonnebeke en Chimay betreft, is er slechts één systeem, van de firma Fabricom, in gebruik.
Een geautomatiseerd stemsysteem bestaat uit verschillende componenten waarvan de stemmachine in het kieshokje, het meest zichtbare voor de kiezer, slechts één onderdeel is. Er zijn immers verschillende fasen in het verkiezingsproces en met elke fase correspondeert een welbepaald deelsysteem van het geautomatiseerd stemsysteem. Eerst en vooral is er de voorbereiding in de weken vóór de verkiezingen. Hierin spelen zowel de constructeur van het geautomatiseerd stemsysteem als het ministerie van Binnenlandse Zaken een rol. Op de dag van de verkiezingen is er de procedure in het stembureau. Tenslotte speelt zich op de avond van de verkiezingen nog een derde fase van de geautomatiseerde stemming af in de kantonhoofdbureaus waar de totalisatie van de stemmen plaatsvindt. Er zijn geen stemopnemingsbureau's meer.
De procedure in het stembureau en het deelsysteem dat met deze procedure correspondeert, bepalen grotendeels het verloop van de eerste en de derde fase (resp. de voorbereiding en de totalisatie). We beginnen dit overzicht dan ook in het stembureau zelf. Nadien komt de totalisatie op het niveau van het kanton aan bod en tenslotte de voorbereiding van de verkiezingen in het ministerie van Binnenlandse Zaken.
4.1.1. Het systeem Digivote van Bull
De procedure in het stembureau bij een geautomatiseerde stemming is sterk gelijkaardig aan deze bij de traditionele stemming. In de stembureaus met geautomatiseerde stemming zijn er echter geen stembiljetten meer. De rol van de stembiljetten wordt overgenomen door magneetkaarten. Elk stemhokje van een stembureau bevat een stemmachine. Iedere stemmachine is uitgerust met een beeldscherm, een eenheid voor het lezen en het registreren van magneetkaarten en een lichtpen. Ook de traditionele stembus is vervangen door een elektronische urne. In vergelijking met de stemming op papier zorgt de urne-PC voor de elektronische uitgifte van de stemformulieren en het opslaan van deze formulieren in de stembus.
Opening van het stembureau
De voorzitter van het stembureau ontvangt de dag vóór de verkiezingen een verzegelde omslag met diskettes (een master en een back-up die de taak van de eerste overneemt bij defect) die dienen om de stemmachines en de urne te activeren en een aparte verzegelde omslag met het paswoord voor het gebruik van deze diskettes. Elk stembureau heeft een verschillend paswoord. De verzegelde omslagen mogen slechts worden geopend in aanwezigheid van de leden van het bureau op de dag van de verkiezingen. De stemmachines zelf en de elektronische urne worden de week vóór de verkiezingen door de gemeente geïnstalleerd. Zonder de vermelde diskettes (die de software van het stemsysteem bevat) kan deze apparatuur echter niet worden geactiveerd.
Bij de opening van het stembureau controleert de voorzitter of de bak van de urne leeg is, waarna de urne wordt afgesloten en verzegeld. Daarna start hij met behulp van de geleverde master-diskette en zijn paswoord de elektronische urne en de stemmachines op. De master-diskette blijft voor het verdere verloop van de stemming in de urne zitten en zal worden gebruikt om er de stemmen op te registreren.
Het verloop van de stemming
Een kiezer biedt zich aan en legt zijn oproepingsbrief en identiteitskaart voor aan de voorzitter. De voorzitter neemt een nieuwe magneetkaart, initialiseert deze en overhandigt de kaart aan de kiezer. Elke magneetkaart kan slechts éénmaal worden aangewend voor de kiesverrichting. Vóór het uitbrengen van de stem, dient elke magneetkaart immers te worden geïnitialiseerd (gebruiksklaar gemaakt) voor de enige stemmogelijkheid in het bureau. De initialisatie gebeurt met behulp van een magneetkaartschrijver in de urne-PC.
De kiezer neemt de geïnitialiseerde magneetkaart mee naar het stemhokje en stopt deze in de gleuf van de stemmachine. Elke foutieve of niet geïnitialiseerde kaart wordt geweigerd.
Het scherm geeft aanwijzingen tijdens de hele stemverrichting. Eerst wordt aan de kiezer gevraagd om de lijst van zijn keuze te selecteren (7) dan om zijn stem uit te brengen (lijststem, één of meerdere kandidaten en/of opvolgers van dezelfde lijst). Wanneer de kiezer zijn stem heeft uitgebracht met behulp van de lichtpen, moet hij zijn keuze bevestigen. Vanaf dat moment is de stem definitief. Zolang er geen bevestiging is, kan de kiezer zijn stem annuleren en opnieuw beginnen. De kiezer kan blanco stemmen. Als hij zijn kaart teruggeeft zonder gestemd te hebben, wordt zijn stem ook beschouwd als een blanco stem (onthouding). Ongeldig stemmen door te panacheren wordt niet toegelaten door het systeem. Wanneer meerdere verkiezingen gelijktijdig plaatsvinden, wordt de hierboven beschreven verrichting herhaald voor elke verkiezing en zal de magneetkaart het geheel van de stemmen registreren.
Nadat de kiezer heeft gestemd, overhandigt hij zijn magnetische kaart aan de voorzitter die nagaat of er geen zichtbaar merkteken op de kaart staat. De kaart wordt in de gleuf van de elektronische stembus gestoken (waarin zich eveneens een magneetkaartlezer bevindt) en de stem wordt geregistreerd op diskette.
Sluiten van het stembureau
Op het einde van de stemming sluit de voorzitter de stemoperaties af. Vanaf nu kan geen enkele stem meer worden geregistreerd met de elektronische urne. Alle apparatuur wordt afgezet. De diskette met de resultaten (en een back-up) worden in een verzegelde omslag gestopt en door de voorzitter naar het kantonhoofdbureau gebracht voor totalisatie. De magneetkaarten blijven in de verzegelde elektronische stembus tot na de geldigverklaring van de verkiezingen, tenzij een hertelling van het bureau zou worden gevraagd.
4.1.1.1.2. De Digivote-stemmachine en urne : apparatuur
De stemmachine
De stemmachine is het toestel dat zich in het stemhokje bevindt. De hardware van een Digivote-stemmachine is gebaseerd op een standaard PC met :
een x86 moederbord met 1 MB RAM
2 seriële poorten
1 parallelle poort
1 diskettelezer 3.5 '' 1.44 MB
een mini-tower kast
Daarenboven bevat de stemmachine :
een besturingskaart voor de lichtpen
een lichtpen
een magneetkaartlezer en - schrijver (volgens de ISO 7810 en 7811-2 normen)
Aan de achterkant van de PC is een alarmdoosje bevestigd (zichtbaar voor de voorzitter) met een rood en een groen lampje en een reset-knop.
Het scherm is een 14'' scherm gebruikt in monochroom mode, alhoewel de werking van het stemsysteem onafhankelijk is van het type scherm. De instelknoppen van het scherm zijn verborgen onder een met schroeven bevestigd afdekplaatje.
De kiezer heeft enkel toegang tot de magneetkaartlezer, de lichtpen en het scherm. De diskettelezer, de stroomschakelaar en de reset toets bevinden zich achter een gesloten deurtje. Het alarmdoosje bevindt zich buiten het stemhokje.
Een stemmachine bevat geen toetsenbord en normaal gezien ook geen harde schijf (harddisk). Nochtans kunnen de gemeentebesturen, die eigenaar zijn van de apparatuur, tussen verkiezingen door, beslissen om de stemmachines te gebruiken als burotica PC's. Dit vraagt een wijziging van de standaard hardwareconfiguratie, in casu het toevoegen van een harde schijf. Bij het gebruik als stemmachine moet deze harde schijf echter worden gedesactiveerd. Hiervoor bestaat een testdiskette die de dag voor de verkiezingen, na de installatie van de apparatuur, nagaat of de machine correct is geconfigureerd. In buroticaconfiguraties wordt daarbij de harde schijf op BIOS-niveau gedesactiveerd.
De urne
De urne-PC is het toestel dat voorbehouden is voor de voorzitter van het stembureau. In het stembureau is dit het enige toestel met een klavier. Het is eveneens op dit toestel dat de elektronische stembus is aangesloten. Per stembureau is er slechts één urne-PC.
Ook dit is een standaard PC voorzien van een magneetkaartlezer en -schrijver, echter zonder lichtpen maar wel met een klavier. De PC is via een seriële kabel verbonden met een magneetkaartbak (de stembus). De magneetkaartbak bestaat uit :
een metalen bak
een deksel met een magneetkaartlezer
een elektrische voeding
De analogie tussen de hardware van een stemmachine en de urne-PC laat toe, bij defect van de urne-PC, een stemmachine op te waarderen tot urne-PC door de lichtpen van de stemmachine te verwijderen en de magneetkaartbak en een klavier te bevestigen.
Bij technische problemen kan de voorzitter steeds een beroep doen op de technische assistentie georganiseerd door de leverancier van de apparatuur. Hiervoor schakelt Bull als onderaannemer de firma Banksys in om eventuele piekbelastingen te kunnen opvangen.
4.1.1.1.3. De Digivote-stemmachine en urne : werking
De stemmachine
Een stemmachine biedt de volgende basisfunctionaliteiten :
het inlezen van de magneetkaart van de kiezer
het begeleiden van de kiezer via berichten op het scherm
het vertonen van de verschillende elektronische kiesbrieven
het aanvaarden en geldig verklaren van de door de kiezer uitgebrachte stem(men)
het wegschrijven van de stem(men) op de magneetkaart
De master-diskette uit de verzegelde envelop die de voorzitter op de dag van de verkiezingen mag openen, is een systeem opstartdiskette (DOS bootable) en wordt gebruikt om de stemmachines op te starten. Het is dezelfde diskette die vooraf werd gebruikt om de urne-PC te activeren (zie verder). De software detecteert immers automatisch of het om een stemmachine of een urne-PC gaat. Aangezien de stemmachines geen klavier bevatten dient de voorzitter zijn paswoord in te voeren op de urne-PC waarna het paswoord op magneetkaart wordt overgebracht naar de stemmachine. Dit paswoord vormt samen met een code op de diskette de encryptiesleutel voor de verdere operaties. Om de encryptiesleutel te kennen moet men dus zowel over de diskette als over het paswoord beschikken die beiden in aparte verzegelde enveloppen zijn opgeborgen tot op de dag van de verkiezingen. De encryptiesleutel wordt onder andere gebruikt voor de berekening van een controlegetal. Dit controlegetal garandeert de integriteit van de software en de gegevens. Wijzigingen aan het programma of aan de lijsten, door bijvoorbeeld een virus, na de aanmaak van de diskette op het ministerie van Binnenlandse Zaken, kunnen hierdoor worden gedetecteerd. Wordt een wijziging of beschadiging van de diskette vastgesteld dan blokkeert het systeem.
Voor een stemmachine begint een stemming met de invoer van een gevalideerde magneetkaart. Het stemprogramma controleert of :
de kaart correct in de lezer werd gestopt, zoniet wordt de gebruiker hierop attent gemaakt
de kaartinhoud leesbaar is, zoniet wordt de kiezer gevraagd om de voorzitter op de hoogte te brengen
de kaart gevalideerd is voor dit stembureau en nog niet is gebruikt, zoniet wordt ook in dit geval aan de kiezer gevraagd om de voorzitter op de hoogte te brengen.
Na drie mislukte pogingen wordt de voorzitter gealarmeerd door het alarmdoosje van het stemsysteem.
Als de kaart correct is ingebracht kan de kiezer zijn stem uitbrengen. Dit gebeurt met behulp van een lichtpen. De selectie van een element op het scherm gebeurt door de lichtpen loodrecht op de zone te plaatsen die de keuze aangeeft en te drukken op het scherm. Buiten deze actieve zones wordt elke druk op de pen genegeerd. De lichtpen functioneert slechts correct op schermen met voldoende luminositeit. Dit verklaart het gebruik van zwarte letters op een witte achtergrond. Het alarmdoosje geeft een signaal als de kiezer zou proberen de stemmachine te saboteren door de lichtpen weg te nemen.
Na de stemming registreert de stemmachine de volgende informatie op de magneetkaart voor elke verkiezing waarvoor de kiezer een stem heeft uitgebracht :
het nummer van het kiescollege
het nummer van de lijst (0 voor blanco stem);
het type van de stem (kopstem of een stem voor een of meerdere kandidaten en/of opvolgers);
de volgnummers van de kandidaten waarvoor werd gestemd.
Daarnaast wordt nog een testbit weggeschreven die aangeeft dat er met deze kaart effectief is gestemd en een controlegetal die de integriteit van de stem moet garanderen. Dit controlegetal zal de elektronische urne toelaten te verifiëren dat de stem geregistreerd op de magneetkaart effectief een correcte stem is, uitgebracht met een stemmachine van het stembureau op de dag van de verkiezingen. De sleutel waarmee het controlegetal is gegenereerd is immers gebaseerd op het paswoord van de voorzitter en een code op de diskette die tot op de dag van de verkiezingen zijn bewaard gebleven onder verzegelde omslag.
De urne-PC
De voorzitter zorgt met de Digivote urne-PC voor :
het openen en sluiten van het stembureau;
het initialiseren van de magneetkaart met paswoord om de stemmachines op te starten;
het initialiseren van de blanco magneetkaarten voor de kiezers;
het aanvaarden van de magneetkaart met de uitgebrachte stem(men) van de kiezer;
het registreren van de uitgebrachte stem(men) op diskette;
het volgen van het verloop van de stemming.
De urne-PC wordt opgestart met de master diskette uit de verzegelde envelop. Tijdens de opstartfase wordt de apparatuur gecontroleerd op zijn goede werking. Na de opstartfase moet het paswoord worden ingegeven om de Digivote software op te starten en om een magneetkaart te initialiseren. Op deze kaart wordt het paswoord geschreven. Hiermee kunnen dan, zoals eerder vermeld, de stemmachines worden opgestart. De master-diskette wordt hiervoor verwijderd uit de urne-PC en gebruikt als opstartdiskette voor de stemmachines. Wanneer alle stemmachines zijn opgestart wordt de master diskette terug in de diskettelezer van de urne-PC geplaatst. Deze diskette zal voor de rest van de stemverrichtingen aanwezig blijven in de urne-PC en wordt gebruikt om de stemmen te registreren van de magneetkaarten die in de urne worden gedeponeerd.
Een belangrijk element in de veiligheid van het elektronisch stemmen is de initialisering van de magneetkaarten voor de kiezers met behulp van de urne-PC. Wanneer een kiezer zich aanbiedt dan neemt de voorzitter een magneetkaart en introduceert deze in de magneetkaarlezer van de urne-PC (niet te verwarren met de magneetkaartlezer in het deksel van de stembus bevestigd aan de urne-PC). Bij deze operatie wordt een blanco stem op de magneetkaart voor de kiezer geschreven samen met een controlegetal. Het schrijven van de blanco stem tijdens de initialisering is noodzakelijk omdat de kiezer niet verplicht is om zijn magneetkaart in de stemmachine te steken. Hij kan immers onmiddellijk zijn magneetkaart deponeren in de urne. Een niet-geïnitialiseerde kaart zal zowel door de stemmachine als de stembus worden geweigerd.
De hoofdfunctie van de urne-PC is uiteraard het aanvaarden van de magneetkaarten met de uitgebrachte stemmen. De kiezer steekt zijn kaart, na een visuele controle door de voorzitter, in de magneetkaartlezer in het deksel van de stembus. De urne-PC leest de magneetkaart en gaat na of deze geldig is. Is dit niet het geval dan wordt de magneetkaart uitgeworpen. Deze verificatie steunt op het controlegetal dat steeds mee wordt weggeschreven zowel bij de initialisering als bij de stemming zelf. Het controlegetal wordt berekend op basis van de inhoud van de stem van de kiezer en op basis van de eerder vermelde encryptiesleutel. Bij het lezen van de magneetkaart berekent de urne-PC opnieuw dit controlegetal. Verschilt dit berekende controlegetal, van het controlegetal op de magneetkaart dan wijst dit ofwel op het feit dat de stem is gewijzigd na de registratie van de stem door een stemmachine, ofwel dat het controlegetal met een andere encryptiesleutel werd berekend dan deze van het stembureau. In de praktijk wijst deze laatste hypothese meestal op het feit dat de magneetkaart niet werd geïnitialiseerd of afkomstig is uit een ander bureau.
Een geldige magneetkaart, i.e. een kaart waarvoor het controlegetal klopt, wordt als zodanig gedetecteerd. Na registratie van de stem valt zij in de opvangbak. Een transactiemechanisme garandeert dat er, bijvoorbeeld bij een stroomonderbreking, geen magneetkaart in de urne valt zonder dat de stem wordt weggeschreven.
Elke stem wordt geregistreerd in een bestand op de diskette in de urne-PC. De plaats waar de stem in dit bestand terechtkomt is willekeurig en dus niet afhankelijk van de volgorde waarin de kiezers stemmen. Zo kan het geheim van de stemming worden bewaard. Elke stem in dit bestand is bovendien geëncrypteerd en beveiligd met een controlegetal.
Geraakt de diskette tijdens de stemoperaties beschadigd dan kan de urne-PC nog steeds verder werken in zogenaamde « gedegradeerde mode ». Het blijft dan mogelijk om verder kaarten te initialiseren en om kaarten te deponeren in de stembus. De registratie wordt echter wel stopgezet. In dit geval is men verplicht om, na het sluiten van het stembureau, de magneetkaarten te hertellen in het kantonhoofdbureau. Dit wordt gedaan door alle kaarten die zich in de elektronische stembus bevinden opnieuw, één voor één, door een magneetkaartlezer te laten inlezen.
Tijdens de verkiezingen toont de urne-PC een teller op het scherm met het aantal geïnitialiseerde kaarten en het aantal in de elektronische stembus gedeponeerde kaarten. Hierdoor is een continue opvolging mogelijk van het aantal in omloop zijnde magneetkaarten.
Bij het sluiten van het stembureau totaliseert de urne-PC reeds de stemmen voor elke lijst en voor elke kandidaat. Deze informatie wordt echter niet zichtbaar gemaakt maar is wel in geëncrypteerde vorm beschikbaar op de master en de back-up diskette. Bij de volgende fase in het kantonhoofdbureau, waar de totalisatie van verschillende stembureau zal gebeuren, wordt immers uitgegaan van deze informatie.
4.1.1.2. Het kantonhoofdbureau
Onmiddellijk na ontvangst van de diskettes van het stembureau leest de voorzitter van het kantonhoofdbureau de master diskette in op een totalisatiemachine. De voorzitter van het stembureau ontvangt een bewijs voor de afgifte van zijn diskettes. Indien het lezen van de master diskette onmogelijk blijkt, herbegint de voorzitter van het hoofdbureau de registratieverrichting met de back-up diskette van hetzelfde stembureau. Indien dit eveneens onmogelijk blijkt, eist de voorzitter van het hoofdbureau de overeenkomstige elektronische stembus op, waarna hij overgaat tot het hertellen van de magneetkaarten uit de stembus. Deze hertelling gebeurt op een systeem gelijkaardig aan een elektronische urne. De hertelde stemmen worden ook geregistreerd op diskette. De stembus wordt na de hertelling opnieuw verzegeld en naar de gemeente gestuurd. Vervolgens leest de voorzitter de nieuw aangemaakte diskette in op de totalisatiemachine.
Een kanton beschikt over één zogenaamde « tussenliggende » totalisatiemachine per dertig stembureaus. De uitslag van ieder bureau wordt geregistreerd op één welbepaalde tussenliggende totalisatiemachine, nooit op meerdere tegelijkertijd om dubbeltellingen te vermijden. Eenmaal alle stembureaus geregistreerd zijn zal de zogenaamde « bovenliggende » totalisatiemachine van het kanton alle tussenliggende resultaten (per 30 stembureaus) totaliseren tot een globaal resultaat voor het kanton. Zijn er minder dan 30 stembureaus in een kanton dan is er slechts één totalisatiemachine en verdwijnt het onderscheid tussen het tussenliggend en bovenliggend totalisatieniveau.
De afkondiging door de voorzitter van het kantonhoofdbureau van gedeeltelijke verkiezingsuitslagen, kan pas gebeuren na de registratie van ten minste 10 bureaus en nadien per 10 bijkomende stembureaus, dit met het oog op het bewaren van het geheim van de stemming. Na de registratie van alle stembureaus drukt het systeem het proces-verbaal en de stemopnemingstabellen af. Ook de lijst met de voorkeurstemmen van de kandidaten wordt afgedrukt. Dit proces-verbaal in viervoud en de verschillende stemopnemingstabellen die zijn ondertekend door de voorzitter van het kantonhoofdbureau, de leden van het bureau en de getuigen, worden in verzegelde omslagen gestopt. Een afschrift van het proces-verbaal wordt eveneens bezorgd aan het ministerie van Binnenlandse Zaken.
De voorzitter van het kantonhoofdbureau zendt de verzegelde omslagen met het proces-verbaal aan de voorzitters van het hoofdbureau van de kieskring voor de Kamer en de Regionale Raad en aan de voorzitter van het provinciehoofdbureau voor het Europese Parlement en de Senaat.
De omslagen met de geannuleerde en de ongebruikte magneetkaarten worden naar het ministerie van Binnenlandse Zaken gestuurd, zodra de verkiezingen definitief geldig of ongeldig zijn verklaard. Ook de diskettes afkomstig van de stembureaus en die door het hoofdbureau zijn gebruikt voor het optellen van de stemmen, worden onder verzegelde omslag naar het ministerie van Binnenlandse Zaken gestuurd na de geldigverklaring van de verkiezingen.
Tot aan de validatie van de verkiezingen blijven de omslagen met magneetkaarten en de diskettes onder toezicht van de voorzitter van het kantonhoofdbureau. Ook de urnen met magneetkaarten blijven tot dan verzegeld. De gebruikte geheugendragers en magneetkaarten worden door toedoen van het ministerie van Binnenlandse Zaken gewist nadat de verkiezingen definitief geldig of ongeldig zijn verklaard.
4.1.1.2.2. Het Digivote-totalisatiesysteem : apparatuur
De hardware van een totalisatiemachine bestaat uit een standaard PC met uitneembare harde schijf (Syquest of Zip-schijf). Het opstarten moet gebeuren vanaf diskette. De totalisatiesoftware en -gegevens bevinden zich op de uitneembare harde schijf.
4.1.1.2.3. Het Digivote-totalisatiesysteem : werking
In essentie doet een totalisatiesysteem niets meer dan de diskettes van de onderliggende stembureaus één voor één inlezen en de stemmen tellen voor elke lijst en voor elke kandidaat. Een totalisatiesysteem bestaat uit een magnetische informatiedrager waarop de nodige programma's en gegevens staan teneinde de totalisatiefuncties voor de verkiezingen op de verschillende niveaus te kunnen uitvoeren. De gegevens staan op het systeem onder de vorm van een database. De in deze database opgeslagen informatie omvat :
de kieslijsten voor de verschillende verkiezingen; deze lijsten zijn nodig om te weten welke gegevens men moet totaliseren en voor het afdrukken van de stemopnemingstabellen;
de lijst van de stembureaus die door dit totalisatiesysteem moeten worden getotaliseerd; het systeem moet immers kunnen controleren of er geen stembureaus worden vergeten of dubbel geteld;
de encryptiesleutels van de diskettes van de in te lezen stembureaus; de informatie op de master en back-up diskettes van de stembureaus is immers geëncrypteerd. Om deze informatie te kunnen lezen moet het totalisatiesysteem beschikken over de encryptiesleutels van de onderliggende stembureaus. De database met de encryptiesleutels is op haar beurt geëncrypteerd met het paswoord van het totalisatiesysteem.
Alle gegevens, inclusief de berekende totalen, worden beschermd met controlegetallen.
4.1.1.3. De voorbereiding op het ministerie van Binnenlandse Zaken
Twee tot drie maanden voor de verkiezingen ontvangt het ministerie van Binnenlandse Zaken een « MAMA »-schijf (Zip-formaat) van de firma Bull. Deze schijf bevat alle gegevens en programma's voor de realisatie van één verkiezingsdag in het betrokken gebied, in casu :
de programma's voor :
· de generatie van de diskettes voor de stembureaus;
· de totalisatie;
· de ingave van de lijsten;
· de urne;
· de stemmachine;
een database, ingevuld door Bull, met :
· de naam van deze MAMA-schijf;
· de datum van de verkiezingen;
· de te gebruiken taal (of talen);
· het type van de verkiezingen;
· een beschrijving van de organisatie;
· het aantal diskettes voor elk stembureau;
· het paswoord.
Daarna begint een vrij ingewikkeld proces waarin de diskettes voor de stembureaus en de kantonhoofdbureaus worden geproduceerd. Dit proces start bij het maken van kopieën van de MAMA-schijf om de ingaveschijven te bekomen. Hierop kunnen dan de verschillende lijsten worden ingevoerd, meer bepaald :
de verschillende lijsten die deelnemen aan de verkiezingen;
de kandidaten voor alle lijsten;
de opvolgers voor alle lijsten.
De lijsten, zoals ze op het beeldscherm zullen verschijnen, worden ter goedkeuring voorgelegd aan de voorzitters van de kieskringhoofdbureaus en aan de voorzitters van de collegehoofdbureaus. Elke voorzitter valideert de documenten na eventueel de nodige verbeteringen te hebben aangebracht. Hierop worden de kieslijsten in het systeem geblokkeerd zodat er geen wijzigingen meer kunnen gebeuren.
Vanaf de geblokkeerde ingaveschijven worden nu de bovenliggende totalisatieschijven aangemaakt. Op elke bovenliggende totalisatieschijf wordt de lijst der tussenliggende totalisatieschijven ingegeven waarvan deze schijf de totalisatie zal doen.
Ook de generatieschijven worden aangemaakt vanaf de geblokkeerde ingaveschijven. Op elke generatieschijf worden de stembureaus ingegeven waarvoor deze schijf de stembureaudiskettes zal genereren. Daarna worden de generatieschijven gebruikt om de tussenliggende totalisatieschijven aan te maken waarmee de ingevoerde stembureaus zullen worden getotaliseerd. Vervolgens worden vanaf de generatieschijven per stembureau twee diskettes aangemaakt, een master en een backup, en wordt voor elk stembureau een paswoord gegenereerd en een document met de naam van de diskettes en het paswoord.
De diskettes, die per hoofdbureau en per stembureau onder verzegelde omslag zijn geplaatst, worden ten minste acht dagen voor de verkiezing tegen ontvangstbewijs aan de voorzitters van de kantonhoofdbureaus overhandigd door het ministerie van Binnenlandse Zaken. Op elke omslag staat de identificatie van het overeenkomstig bureau vermeld. Een aparte verzegelde omslag per stembureau, die eveneens tegen ontvangstbewijs aan de voorzitters van de hoofdbureaus van het kanton wordt overhandigd, bevat de nodige paswoorden voor het gebruik van de diskettes.
De dag vóór de verkiezing overhandigt de voorzitter van het kantonhoofdbureau aan elke voorzitter van het stembureau van zijn bevoegdheidsgebied, tegen ontvangstbewijs, de omslagen die hem betreffen.
4.1.1.3.2. De voorbereiding met Digivote : apparatuur
De hardware van een voorbereidingsmachine bestaat, net zoals een totalisatiemachine, uit een standaard PC met uitneembare harde schijf (Syquest of Zip-schijf).
4.1.2. Het systeem Jites van Philips-Stesud
Het systeem Jites lijkt als een tweelingbroer op het systeem Digivote van Bull. De verschillen situeren zich vooral op het gebied van het gebruikte materiaal en van de gebruikersinterface (de kiezer of de voorzitter van het stem- of totalisatiebureau). Merk wel op dat beide systemen niet compatibel (uitwisselbaar) zijn.
Zoals bij het systeem Digivote is de stemprocedure met het Jites systeem zeer gelijkend aan de traditionele stemming. De stembrief wordt vervangen door een magneetkaart, het rode potlood, door een stemmachine en de urne, door een elektronische urne.
Opening van een stembureau
De voorzitter van een stembureau ontvangt de dag voor de verkiezingen een verzegelde omslag met erin de diskettes om de stemmachine en de urne van zijn bureau te starten :
een rode diskette : om de urne te starten;
een witte diskette : kopie van de rode diskette;
twee groene diskettes : bestemd om de stemmachines te starten.
Hij ontvangt daarnaast in een andere omslag, een paswoord uniek voor zijn stembureau.
De urne wordt gestart met de rode diskette. De voorzitter brengt een magneetkaart in die vervolgens zal nodig zijn voor het starten van de stemmachines. Hij geeft zijn paswoord in en een referentiecode wordt overgedragen op de magneetkaart (deze code zal geschreven worden op alle magneetkaarten gebruikt in dit bureau gedurende deze verkiezing). Hij bewaart de magneetkaart, master genoemd en start nu de stemmachines. De voorzitter moet erop toezien dat de urne volledig leeg is voordat hij ze verzegelt en dat de tellers van de urne (aantal gevalideerde kaarten per soort verkiezing, aantal kaarten in de urne) op nul staan.
De stemmachines worden gestart met een groene diskette. Het systeem vraagt de voorzitter de magneetkaart master in te geven. Het systeem neemt het paswoord van de magneetkaart op. De stemmachine is klaar.
Verloop van de stemming
De stemming verloopt identiek aan deze van het systeem Digivote.
Afsluiten van het stembureau
De procedure is analoog aan deze van het systeem Digivote
4.1.2.1.2. De Jites-stemmachine en -urne : apparatuur
De stemmachine
De stemmachine Jites is, wat zijn componenten betreft, een standaard PC met een speciaal omhulsel. Alle periferie en aansluitingen bevinden zich achteraan (stroomaansluiting, klavieraansluiting, optische leespenaansluiting, een parallelle poort, twee seriële poorten, schermaansluiting, diskette leesstation, alarmlichtjes, drukknop voor het uitwerpen van de magneetkaart). Alleen het leesstation voor de magneetkaart is vooraan beschikbaar en is dus de enige component van de PC waartoe de kiezer toegang heeft.
De stemmachine heeft een PC-architectuur, d.w.z. zij heeft een moederkaart met een processor van het type x 86 (intel compatible) en 1 MB RAM-geheugen. De enige periferie voor gegevensopslag is het diskettestation, hij heeft geen harde schijf, noch een CD lezer.
Het scherm is een 14 inch scherm dat in monochroommode gebruikt wordt.
De urne
De urne is volledig verschillend van deze bij het Digivote systeem. Het is een grote metalen doos die tijdens de verkiezingen wordt verzegeld en waarbij het deksel een PC bevat die de werking van de urne beheert. Deze metalen doos heeft een ingebouwd leesstation voor magneetkaarten die zal gebruikt worden bij het deponeren van de kaarten in de urne en een extern leesstation voor het initialiseren van de magneetkaarten.
De PC bevat een moederbord met een processor van het type x86 Intel compatible, een diskettestation, 1 MB RAM-geheugen, een klavier in de vorm van een numeriek pad (stijl Bancontact), een liquid cristal scherm van 2 lijnen van 20 karakters, controle lampjes, batterijen, een eepromschrijver (= permanent geheugen), een stroomaansluiting, een aansluiting voor een extern scherm, en een aansluiting voor een extern leeststation voor magneetkaarten.
4.1.2.1.3. De Jites-stemmachine en urne : werking
De werking van de urne Jites is vergelijkbaar met deze van Digivote behalve wat betreft het recupereren van de gegevens bij een panne de dag van de verkiezingen. De urne van Jites beschikt over 3 registratiemechanismen bij het deponeren van de magneetkaart door de kiezer in de urne : het RAM-geheugen, de diskette en de eeprom. Bij een stroompanne bijvoorbeeld, garanderen de batterijen van de urne dat de magneetkaart die ingevoerd wordt, volledig wordt gelezen en dat de stemmen erop in de eeprom en op diskette worden weggeschreven. Evenzo bij problemen met de originele diskette van de urne, kan de back-up diskette gebruikt worden en de gegevens van de eeprom kunnen erop overgedragen worden, wat een hertelling vermijdt (herinlezen van alle magneetkaarten in de urne na het afsluiten van het bureau). Deze redundantie laat herstarten toe na een stroompanne zonder verlies van informatie.
4.1.2.2. Het kantonhoofdbureau
De procedure is identiek aan deze van het Digivote-systeem.
4.1.2.2.2. Het Jites-totalisatiesysteem : apparatuur
De Jites-totalisatiemachine is een standaard PC met harde schijf (voor het opslaan van de resultaten) en een printer voor het afdrukken van het PV. Het opstarten gebeurt met behulp van een opstartdiskette type MS-DOS.
4.1.2.2.3. Het Jites-totalisatiesysteem : werking
De werking is identiek aan deze van de totalisatiemachine van het Digivote-systeem. Op te merken valt dat bij problemen met het lezen van de twee diskettes van een stembureau, de magneetkaarten niet noodzakelijk moeten worden herteld. Mits een speciaal programma is het mogelijk de inhoud van de eeprom van de urne te recupereren en zodoende een diskette te hermaken die door het totalisatiesysteem kan gelezen worden. De tijdswinst is dus aanzienlijk.
4.1.2.3. De voorbereiding op het ministerie van Binnenlandse Zaken
Speciale software werkend op standaard PC's voorzien van 4 diskettestations dienen voor het maken van de diskettes voor de stem- en totalisatiebureaus.
De informatie eigen aan de structuur van de kiesarrondissementen (kiescollege, kieskring, aantal effectieve kandidaten en plaatvervangers, kantons) worden op diskettes gegeven door Philips-Stesud. Indien nodig kan deze informatie door het personeel van Binnenlandse Zaken veranderd worden.
De lijsten en de namen van de effectieve kandidaten en de opvolgers voor elk kanton worden ingebracht op een PC van het ministerie. Na beëindiging van de gegevensingave worden afdrukken van de schermen genomen en naar de voorzitters van de arrondissementen gezonden voor validatie. Eens gevalideerd mogen de lijsten niet meer veranderd worden. De lijsten worden dan op diskette gezet en gekopieerd op elke PC van het ministerie die dient voor de aanmaak van de diskettes.
In parallel, dienen andere PC's voor de ingave van de lijsten van de stembureaus van elk kanton. Na ingave van al deze gegevens, kan de PC met 4 diskettestations de diskettes maken voor zijn stembureaus en hun corresponderende totalisatie PC's. De op de diskettes te plaatsen etiketten worden vanaf elke PC afgedrukt op een laserprinter.
4.1.2.3.2. De voorbereiding met Jites : apparatuur
De voorbereidings-PC's zijn standaard PC's maar voorzien van 4 leesstations voor diskettes, met een aangesloten laserprinter.
4.1.2.3.3. De voorbereiding met Jites : werking
De verschillende functies beschikbaar op de PC voor realisatie van de verkiezingen zijn :
initialisatie van de PC;
veranderen van het aantal kandidaten en de opvolgers voor de verschillende verkiezingen;
afdrukken van de algemene structuur van de gekozen kieskring;
creëren van een verkiezing;
ingave van de kieslijsten;
recuperatie van een lijst ingegeven op een andere PC;
overdracht van lijsten gemaakt op een PC naar een andere PC;
validatie van kieslijsten;
overdracht van kieslijsten naar een diskette;
recuperatie van kieslijsten vanaf een diskette;
ingave van stembureaus van een kanton;
validatie van stembureaus;
afdrukken van etiketten;
aanmaken van diskettes;
formatteren van diskettes.
4.2. De geautomatiseerde stemopneming door middel van optische lezing : het systeem Favor van Fabricom
De stemming in de stembureaus gebeurt op de « traditionele wijze », zij het dat de stembiljetten twee specifieke eigenschappen hebben in vergelijking met de traditionele stembiljetten :
De twee bovenhoeken zijn op symmetrische wijze afgeknipt.
Onderaan het stembiljet staan referentiestreepjes, deze staan loodrecht onder de in te vullen kiesvakjes.
Na het sluiten van het stembureau worden de urnen naar het kantonhoofdbureau gebracht waar de stemmen geteld worden.
Het aantal stembiljetten per urne wordt eerst geteld.
Daarna plooit de leden van het kantonhoofdbureau alle stembiljetten open met de uitgebrachte stem naar de buitenkant; tegelijkertijd wordt geverifieerd of het stembiljet een papier of enig ander voorwerp bevat, of het stembiljet in vorm of afmeting veranderd is, of een bij de wet niet geoorloofd merkteken is aangebracht. De gewijzigde stembiljetten worden ongeldig verklaard en afzonderlijk gelegd. Het totale aantal ongeldige stembiljetten wordt manueel ingevoerd in het systeem.
De resterende stembiljetten worden op meerdere stapels gelegd naargelang de capaciteit van de machine en de stemmen worden getotaliseerd.
De getotaliseerde stembiljetten komen in de eerste uitvoerbak terecht en de andere komen in de tweede uitvoerbak terecht. Deze laatste stembiljetten zijn niet getotaliseerd en na een controle moeten sommige opnieuw en correct ingevoerd en getotaliseerd worden.
Indien de kiezer tegelijkertijd een lijststem uitbrengt en stemt voor één of meerdere kandidaat-titularissen en/of opvolgers van dezelfde lijst, wordt geen rekening gehouden met de lijststem. Deze uitzondering is wettelijk toegelaten.
4.2.1.2. Het Favor-totalisatiesysteem : apparatuur
Voor elk type verkiezing wordt per kanton een stemopnemingssysteem geïnstalleerd.
Elk stemopnemingssysteem bestaat uit :
een PC draaiend onder Windows 95 met 15''-scherm, klavier, muis;
de stemopnemingsprogrammatuur;
een printer;
een optische lezer (type OMR Optical Mark Reader);
een noodvoeding (UPS).
Elke PC is uniek geïdentificeerd en alle diskettes die gegenereerd worden op een PC worden op dezelfde manier geïdentificeerd, de stemopnemingsprogrammatuur is beveiligd met een paswoord.
De optische lezer
De door de optische lezer gebruikte techniek is niet die van de karakterherkenning, maar van merktekenherkenning. Bovendien wordt via referentiestreepjes loodrecht onder de stemvakjes aangeduid op welke plaatsen er moet gedetecteerd worden.
De optische lezing gebeurt recto-verso aangezien de stembiljetten dubbel geplooid worden zodat de uitgebrachte stem zichtbaar is.
De verwerking van de stembiljetten gebeurt met een snelheid van 90 stembiljetten per minuut. Zonder al te veel tijdverlies kan men 5 000 stembiljetten per uur tellen.
Indien de kiezer een geldige stem uitbrengt zal de lezer deze als zodanig verwerken aangezien de aanduidingen gedaan zijn binnen de hiervoor voorziene vakjes. Indien de kiezer commentaar schrijft op zijn stembrief zal deze als ongeldig beschouwd worden. Indien de commentaar geschreven wordt in de verticale zones tussen de referentiestreepjes waar niet wordt gedetecteerd, beschouwt de machine de stem als geldig. Doordat de leden van het totalisatiebureau voorafgaandelijk alle stembrieven openplooien, moeten deze op voorhand echter als ongeldig gedetecteerd worden.
De machine geeft een geluidsignaal indien er minstens één verkeerd geplooid stembiljet werd gedetecteerd en zal vragen om de verkeerd ingebrachte biljetten correct in te brengen.
Indien er bij de verwerking (optische lezing of het wegschrijven van de gegevens) een incident (bijvoorbeeld een stroompanne) optreedt, moet de ganse urne opnieuw worden geteld.
4.2.1.3. Het Favor-totalisatiesysteem : werking
Het systeem maakt een tabel met de uitgebrachte stemmen per lijst, per kandidaat en opvolger. Deze tabel is ontoegankelijk gedurende de tijdsduur van de registratie. De tabel met de uitgebrachte stemmen moet de uitgebrachte stemmen voor tenminste 800 kiezers kunnen bijhouden en laat toe om de keuze te registreren voor maximaal 20 lijsten en 35 kandidaten en opvolgers per lijst.
Tijdens de verwerking van een urne worden de gegevens bewaard in het RAM-geheugen. Als alle pakketten van de urne verwerkt zijn, vraagt het systeem om bevestiging alvorens alle gegevens weg te schrijven op de harde schijf en de back-up diskette. Op dit moment moet ook aangeduid worden hoeveel stembiljetten niet door de machine geteld zijn maar die de door leden van het totalisatiebureau voorafgaandelijk als ongeldig gedetecteerd werden (gescheurde of onwettelijk beschreven biljetten).
Pas als alle bureaus geteld zijn, kan de verwerking afgesloten worden. Verschillende processen-verbaal worden afgedrukt en diskettes aangemaakt.
4.2.2. De voorbereiding met Favor
Bij de initialisatie worden volgende gegevens ingegeven :
de datum van de verkiezing;
het type verkiezing (Kamer, Senaat, Europa en Raden);
het aantal te verwerken urnen met de nummers van de corresponderende stembureaus;
het aantal kieslijsten met per kieslijst : de naam, het lijstnummer, het aantal effectieve kandidaten en het aantal opvolgers en de juiste coördinaten van de lijststem;
per kieslijst en per effectieve kandidaat of opvolger : de naam, het volgnummer en de coördinaten van het kiesvakje op het stembiljet.
Om deze initialisatiegegevens te valideren worden één of meerdere teststembiljetten ingevoerd. Deze teststembiljetten bevatten referentiestemmen om de goede werking te kunnen controleren. Een uitgebreid en gedetailleerd rapport voor elk referentiestembiljet wordt afgedrukt.
Bij de installatie gebeurt de calibratie van de gevoeligheid van de optische lezer. Deze gegevens worden op een diskette weggeschreven en voor de verwerking ingeladen. De PC zal bovendien de optische lezer na elke leesoperatie opnieuw initialiseren met deze gegevens alvorens aan de lezer opdracht te geven om het volgende stembiljet in te lezen. Tijdens het ganse verwerkingsproces stuurt de PC de optische lezer en niet omgekeerd.
5.1.1.1. De demonstratie van de stemmachine en de urne op 17 mei
Demonstratie- en testopstelling :
· 1 Digivote-urne-PC met urne;
· 1 Digivote-stemmachine geparametriseerd met fictieve kieslijsten
Er werd een simulatie uitgevoerd van de stemprocedure zoals beschreven in punt 4.1.1.1.1. Er werden hierbij geen anomalieën of problemen vastgesteld. Bemerk dat deze simulatie enkel een informatief karakter had en bedoeld was als kennismaking met het Digivote-stemsysteem. Deze simulatie doet op generlei wijze een uitspraak over de werking van het stemsysteem op 13 juni vermits de simulatie gebeurde op fictieve lijsten en de Digivote-software in de weken voor 13 juni nog wijzigingen heeft ondergaan.
Vervolgens werd overgegaan tot de experimentele verificatie van de robuustheid van het stemsysteem tegen de volgende abnormale situaties of manipulaties :
· Stroomonderbrekingen
Na een stroomonderbreking bij een stemmachine kan deze opnieuw worden opgestart met behulp van de back-up diskette zonder de werking van het stembureau te onderbreken. De masterdiskette kan eveneens worden gebruikt maar dit vergt een tijdelijke sluiting van het stembureau aangezien de masterdiskette uit de urne-PC moet worden verwijderd en ondertussen geen stemmen meer kunnen worden geregistreerd.
Bij een stroomonderbreking van de urne-PC wordt de masterdiskette gebruikt om de urne-PC te herstarten. Er kon worden vastgesteld dat het systeem automatisch de toestand van voor de spanningsonderbreking volledig terugzet op voorwaarde dat de masterdiskette niet is beschadigd.
· Beschadiging van de masterdiskette
De urne-PC kan opnieuw worden opgestart met de back-up diskette en zal verder werken in « gedegradeerde » mode (zie 4.1.1.1.3. De Digivote-stemmachine en urne : werking). Er zal een hertelling moeten gebeuren van de magneetkaarten in het kantonhoofdbureau aangezien de urne geen stemmen meer registreert.
· Panne
Een stemmachine kan relatief eenvoudig worden hergeconfigureerd tot urne-PC bij defect van deze laatste. Bij een defect van de elektronische stembus, daarentegen, is een technische interventie nodig vooraleer de normale operaties in het stembureau kunnen hernemen. Bij panne van een stemmachine wordt verder gewerkt met de overblijvende stemmachines. De defecte stemmachine wordt uitgeschakeld in afwachting van een technische interventie. De gevoeligste onderdelen van de stemmachine zijn de lichtpen en de magneetkaartlezer.
· Poging tot fraude of vergissingen
* inbrengen van een verkeerde of niet geïnitialiseerde magneetkaart in de stemmachine of urne;
* tweemaal stemmen met dezelfde magneetkaart
De magneetkaart wordt in beide gevallen geweigerd. In het geval van een stemmachine is er een auditief signaal en licht het alarmdoosje op na drie foutieve pogingen.
· Sabotage
De kiezer heeft enkel toegang tot de magneetkaartlezer, de lichtpen en het scherm. De diskettelezer, de netschakelaar en de reset-toets bevinden zich achter een gesloten deurtje. Het slot van dit deurtje blijkt echter eenvoudig te openen met een « keylock »-sleutel van een standaard PC-configuratie. In de testopstelling waren de knoppen voor de instelling van het scherm vrij toegankelijk zodat het scherm zonder moeite kon worden ontregeld. Op 13 juni zullen deze knoppen bij de nieuwe machines echter afgeschermd zijn met een plaatje. Het verwijderen van de lichtpen veroorzaakt een auditief alarm en doet het alarmdoosje oplichten. De magneetkaartlezer van de stemmachine kan op eenvoudige wijze onklaar worden gemaakt door het invoeren van een vreemd voorwerp (bv. een kauwgom).
5.1.1.2. De ontmoeting met vertegenwoordigers van de firma Bull en Binnenlandse Zaken op 27 mei
Het doel van deze meeting was het uitwerken van een manier om vóór de verkiezingen de overeenstemming tussen broncode en uitvoeringscodes aan te tonen door compilatie op een onafhankelijke ontwikkelingsomgeving om op 13 juni over referentie-uitvoeringscodes te kunnen beschikken (zie 3. Methode van controle).
Vastgesteld werd dat :
het ministerie van Binnenlandse Zaken niet beschikt over een ontwikkelingsomgeving om de broncode van het stemsysteem om te zetten naar uitvoerbare code (« uitvoeringscodes »);
de firma Bull zowel broncode als uitvoeringscodes levert aan het ministerie van Binnenlandse Zaken. Er gebeurt geen controle van de broncode in het ministerie, noch van de overeenstemming tussen de geleverde broncode en uitvoeringscodes;
de broncode en uitvoeringscodes worden opgeborgen in een bankkluis die enkel in aanwezigheid van een vertegenwoordiger van de firma Bull en het ministerie van Binnenlandse Zaken kan worden geopend;
de firma Bull toegeeft dat de aan het ministerie van Binnenlandse Zaken geleverde technische informatie (tevens in het bezit van het college van deskundigen) niet volstaat om zelfstandig een ontwikkelingsomgeving op te zetten en op basis van de broncode, zoals deze zich in de kluis bevindt, uitvoerbare code aan te maken. De broncode in de kluis is bovendien zelfs niet direct bruikbaar in de eigen ontwikkelingsomgeving van de firma Bull omdat het formaat waarin deze code zich bevindt een export is van de ontwikkelingsomgeving zonder behoud van de directory-structuur.
Het college van deskundigen besluit dat in deze omstandigheden het nut van de bankkluis marginaal is en dat het ministerie van Binnenlandse Zaken weinig in handen heeft. Nochtans blijkt contractueel het ministerie van Binnenlandse Zaken eigenaar te zijn van zowel de sources als de uitvoeringscodes van het stemsysteem.
Het college stelt ook vast dat in deze omstandigheden een onafhankelijke controle onmogelijk is en verzoekt de firma Bull en het ministerie van Binnenlandse Zaken deze situatie recht te zetten tegen uiterlijk 3 juni.
5.1.1.3. Demonstratie van de totalisatie- en voorbereidingssoftware op 27 mei
Demonstratieopstelling : 1 Digivote totalisatie- en voorbereidings-PC geparametriseerd met fictieve lijsten.
Er werd een simulatie uitgevoerd van de totalisatie in het kantonhoofdbureau zoals beschreven in punt 4.1.1.2.1 tot en met de generatie van het proces-verbaal met de resultaten van het kanton. Er werden hierbij geen anomalieën of problemen vastgesteld. Bemerk dat ook deze simulatie enkel een informatief karakter had en bedoeld was als kennismaking met het Digivote totalisatiesysteem. Deze simulatie doet op generlei wijze een uitspraak over de werking van het totalisatiesysteem op 13 juni vermits de simulatie gebeurde op fictieve lijsten en de Digivote software in de weken voor 13 juni nog wijzigingen heeft ondergaan.
De procedure voor de aanmaak van de diskettes in de voorbereidingsfase van de verkiezingen werd eveneens gedemonstreerd.
5.1.1.4. De mislukte referentiecompilatie van 3 juni
Doel
· Opzetten van een onafhankelijke ontwikkelingsomgeving uitgaande van off-the-shelf ontwikkelingstools op een « lege » (8) stand-alone PC onder toezicht van het college van deskundigen;
· Compilatie van de broncode van het stemsysteem in deze omgeving zodat referentie-uitvoeringscodes worden bekomen waaraan de uitvoeringscodes die op 13 juni functioneren binair identiek moeten zijn;
· Meenemen van deze broncode voor verdere analyse.
Opstelling
De firma Bull stelt de volgende opstelling en methode voor :
· 1 lege PC;
· 1 windows NT server met ontwikkelingsomgeving voorgeïnstalleerd;
· beide toestellen zijn verbonden via een netwerk;
· de ontwikkelingsomgeving wordt via het netwerk gekopieerd van de server naar de lege PC.
Vaststellingen
Het college van deskundigen merkt op dat de voorgestelde werkwijze volkomen ondoorzichtig is en helemaal niet in overeenstemming is met de doelstellingen. In de eerste plaats is een netwerkconfiguratie inherent niet-transparant. Bovendien zou een aldus geïnstalleerde ontwikkelingsomgeving niet onafhankelijk zijn maar gewoon een kopie van de Bull omgeving. De door Bull voorgestelde opstelling en werkwijze worden dan ook geweigerd.
De Bull vertegenwoordigers delen mee dat zij moeilijk kunnen ingaan op het verzoek van het college van deskundigen om een onafhankelijke ontwikkelingsomgeving uitgaande van off-the-shelf ontwikkelingstools op te zetten omdat hun installatiediskettes en/of CD-Rom's van de benodigde compilers zoek zijn geraakt en deze niet meer courant in de handel verkrijgbaar zijn. Het enige waarover Bull beweert nog te beschikken is een voorgeïnstalleerde ontwikkelingsomgeving zoals deze zich bevindt op de server. Ook het ministerie van Binnenlandse Zaken beschikt niet over de vereiste ontwikkelingstools. Het college van deskundigen geeft de firma Bull en het ministerie van Binnenlandse Zaken tijd tot uiterlijk 9 juni om hieraan te verhelpen zoniet moet worden vastgesteld dat een controle van het Digivote systeem onmogelijk is. Het college betreurt tijdens deze vergadering het schrijnend gebrek aan verantwoordelijkheid en kwaliteitsbewustzijn van de vertegenwoordigers van de firma Bull.
Het ministerie van Binnenlandse Zaken deelt mee dat in de week van 25 mei nog diverse wijzigingen (« patches ») zijn aangebracht aan het Digivote stemsysteem. De broncode hiervan werd nog niet geleverd aan het ministerie van Binnenlandse Zaken. Nochtans werden de nieuwe uitvoeringscodes wel reeds overhandigd en is de aanmaak van de diskettes voor de stembureaus op basis van deze nieuwe uitvoeringscodes reeds in volle gang.
Het college besluit dat, los van de perikelen met de ontwikkelingsomgeving, een referentiecompilatie op deze dag niet veel zin zou hebben gehad aangezien de broncode van het systeem dat op 13 juni effectief zal functioneren in de stembureaus (dus inclusief de recente wijzigingen) nog niet werd overhandigd aan het ministerie van Binnenlandse Zaken. In de bankkluis bevindt zich enkel een vorige versie. Het college stelt vast dat de procedures betreffende de levering en aanvaarding van nieuwe versies van de bron- en uitvoeringscodes niet werden nageleefd.
Op de vraag welke wijzigingen precies zijn aangebracht deelt het ministerie van Binnenlandse Zaken mee dat op zijn verzoek :
· een taalfout werd gecorrigeerd in de Duitstalige versie van de stemsoftware;
· de controle tijdens de opstartfase op de vereisten waaraan de apparatuur moet voldoen, werd uitgeschakeld.
Als motivering van deze laatste wijziging stelt het ministerie van Binnenlandse Zaken dat zij het risico niet wenst te lopen dat sommige stemsystemen met iets afwijkende hardware (bv. met een harde schijf) niet zouden willen opstarten op de dag van de verkiezingen. Het college van deskundigen stelt vast dat deze wijziging meer is dan een gewone verbetering van een fout en betreurt dat zo kort voor de verkiezingen belangrijke functionele veranderingen, die bovendien kunnen ingrijpen op de veiligheid van het systeem, nog snel worden doorgevoerd onder het mom van « patches ».
5.1.1.5. De referentiecompilatie van 9 juni
Opstelling
1 stand-alone, lege PC
Vaststellingen
· Bull overhandigt een CD-Rom met de broncode van de stemsoftware. Deze bevond zich niet in de kluis.
· De ontwikkelingsomgeving wordt geïnstalleerd vanaf de installatiediskettes van de respectieve ontwikkelingstools (Borland C++ 3.1, Microsoft C 6.0, Progress 4GL).
· Het college compileert de ontvangen broncode.
· De resulterende uitvoeringscodes worden vergeleken met een steekproef genomen uit de diskettes in productie op het ministerie van Binnenlandse Zaken en bestemd voor de stembureaus op 13 juni. De diskettes bevatten uitvoeringscodes die binair identiek zijn aan de pas aangemaakte referentie-uitvoeringscodes.
· De referentie-uitvoeringscode van totalisatiesoftware verschilt in één byte van de totalisatiesoftware op de magnetische dragers voor 13 juni. Dit verschil blijkt te wijten aan een tijdsmarkering van de Progress compiler. Uitvoeringscodes gemaakt op basis van identieke broncode maar gecompileerd op verschillende tijdstippen hebben een verschillende « timestamp ».
5.1.1.6. De analyse van de broncode
De broncode kon slechts worden onderworpen aan een oppervlakkige controle. De tijd voor een grondige analyse was niet voorhanden aangezien de code slechts vier dagen vóór de verkiezingen ter beschikking van het college werd gesteld.
Niettemin kon worden vastgesteld dat :
de Digivote stemmachine de volgende informatie wegschrijft op magneetkaart :
· een deel van de encryptiesleutel;
· een bit die aangeeft of de kaart al dan niet is gebruikt;
· per verkiezing :
- het nummer van het kiescollege;
- het nummer van de lijst (0 voor blanco stem);
- het type van de stem (kopstem of een stem voor een of meerdere kandidaten en/of opvolgers);
- de volgnummers van de kandidaten waarvoor werd gestemd;
- een controlegetal.
· wanneer de kiezer een stem heeft uitgebracht bovenaan op de lijst en tegelijk voor één of meerdere kandidaten (effectieven en/of opvolgers) van dezelfde lijst, wordt de kopstem niet op de magneetkaart geregistreerd;
de stemmen in willekeurige volgorde worden geregistreerd op de diskette in de Digivote urne. Een a posteriori analyse van de diskette kan informatie opleveren over het globale stemgedrag in één stembureau.
5.1.1.7. Controles op de vooravond van de verkiezingen
Kanton Nevele
Op zaterdag 12 juni omstreeks 14 uur werd aangevangen met een rondgang in de deelgemeenten Hansbeke (bureau 4 en 5), Nevele (bureau 1, 2 en 3) en Vosselare (bureau 10). Nergens was er enige activiteit vast te stellen. Informeren bij de heer burgemeester van Nevele leerde de deskundige dat alle werkzaamheden, inclusief de controles van de machines, reeds sinds vrijdag klaar waren.
Kanton Zomergem
Omstreeks 16 uur werd controle uitgevoerd in Dreef 47 te Zomergem (bureau 4 tot en met 9). In de hall van het gebouw was er bewaking. Na legitimatie en onder begeleiding kreeg de deskundige toegang tot de stemlokalen. Ook hier was alles reeds voor zaterdag in gereedheid gebracht. Alles is naar behoren geïnstalleerd. De stemhokjes zijn aangepast aan het elektronisch stemmen met de ingang gericht naar de voorzitter en het alarmblokje duidelijk zichtbaar voor de voorzitter.
Kanton Ukkel
Op zaterdag 12 juni werd de apparatuur gecontroleerd van de locatie Jean Benaetsstraat 74 te 1180 Ukkel waar zich de bureaus 41 tot en met 46 bevinden. Om 20 uur waren de gebouwen gesloten doch bewaakt door een nachtwaker.
Alle PC's en urnen waren keurig geïnstalleerd, waarbij er consequent op gelet werd dat :
Alle stemhokjes naar de voorzitter gericht zijn, zodat deze niet in de rug van de kiezer kan kijken;
Alle stroomkabels van de PC's buiten het stemhokje aangesloten waren en wel zodanig dat ze alle zichtbaar waren voor de voorzitter en de bijzitters;
Alle stemhokjes zodanig ingericht zijn dat lichtpennen niet op de grond kunnen vallen. Mocht een lichtpen toch van het tafelblad rollen of een gebruiker ze al dan niet moedwillig laten vallen is de aansluitingsdraad van de lichtpen zo kort gehouden dat de leespunt de grond niet kon raken.
Gemeente St. Agatha Berchem
Op vrijdag begeeft de deskundige zich naar het stembureau geïnstalleerd in de Muziek Academie. Hij treft er de verantwoordelijke van de gemeente voor de installaties aan.
Deze laatste laat de deskundige alle bureaus zien en legt de keuzes betreffende de opstelling van de stembureaus uit. Alle machines zijn reeds geïnstalleerd en verbonden met het stroomnet via systemen ter bescherming tegen overspanning. Enkele PC's zijn niet aangesloten daar ze in panne zijn. De technicus zal zaterdag ter plaatse komen.
Een bureau telt 6 stemhokjes. Ieder stemhokje is voorzien van een gordijn, het kleine alarmdoosje is zichtbaar voor de voorzitter en de bijzitters. De PC's zijn geïnstalleerd op 1.40 m van de grond, behalve in een stemhokje waar de PC merkelijk lager staat en dat voorzien is van een stoel (dus voor mindervaliden; in Etterbeek daarentegen worden de mindervaliden afgeleid naar een speciaal bureau; het lijkt dus dat de gemeenten mogen doen wat ze willen).
De verantwoordelijke verklaart dat hij de hardwaretesten op zaterdag zal uitvoeren. De deskundige volgt op zaterdag de testen en neemt een kopie van de testdiskette.
Om de test uit te voeren moet de verantwoordelijke een diskette, type MS-Dos, invoeren en de computer opstarten. Het testprogramma vraagt vooreerst de leespen los te koppelen en een klavier aan te sluiten. Alle componenten van de computer worden getest :
· het klavier;
· de optische leespen;
· de magneetkaartlezer.
5.1.1.8. De controles op de verkiezingsdag
Stembureau Antwerpen nr. 66
Ter plaatse om 7.15 uur, gelijktijdig met de voorzitter van het stembureau. De voorzitter wacht tot 7.35 uur, de aankomst van de eerste bijzitter, om de verzegelde enveloppen te openen en de systemen op te starten. Het betreft Digivote systemen van de vorige generatie. Er stellen zich twee kleine technische problemen die echter vlug worden opgelost : bij de eerste poging start de urne niet correct op omdat de elektronisch stembus nog af staat en bij één van de stemmachines blijft het scherm zwart omdat de contrastregeling verkeerd is ingesteld. De stembus sluit bovendien moeilijk af aangezien er in de opvangbank een jute zak hangt die de magneetkaarten moet opvangen. De stembus wordt enkel op slot gedaan, niet verzegeld. Na het sluiten van het stembureau zal de stembus terug worden geopend, de jute zak zal worden verwijderd uit de urne en verzegeld (Deze manier van werken blijkt algemeen in en specifiek voor Antwerpen te zijn). De andere bijzitters komen aan rond 7.45 uur. De voorzitter vraagt hun van elk een referentiestem uit te brengen. In hoofde van het college van experts worden nog vijf additionele referentiestemmen uitgebracht en de magneetkaarten hiervan meegenomen, samen met een kopie van de back-up diskette met de Digivote software. Het stembureau wordt geopend rond 8.05 uur en de controle wordt beëindigd.
Stembureau Zomergem nr. 5
Om 7.25 uur was het voltallige bureau reeds aanwezig. De voorzitter, zijn secretaris en een bijzitter hadden de volledige procedure op voorhand goed bestudeerd, zodat het opstarten van de urne en de stemmachines geen enkel probleem opleverde. Een klein foutje van de voorzitter was dat hij de drie eerste referentiestemmen die hij uitbracht niet had genoteerd. Hij heeft de corresponderende magneetkaarten geannuleerd verklaard en deze referentiestemmen herbegonnen. De referentiestemmen werden in het bijzijn van de bijzitters uitgevoerd. Deze bleken niet op de hoogte te zijn van de werking van de systemen. De voorzitter gaf duidelijke instructies aan de bijzitters en kon om 8.10 uur zijn bureau openen.
Zonder problemen werden vijf referentiestemmen genomen om de juiste notering ervan op de magneetkaarten na te gaan. Tevens werd een kopie genomen van de back-up diskette van het Digivote systeem.
Stembureau Asse nr. 30
Ter plaatse om 7.25 uur. Waren reeds ter plaatse twee bijzitters en een gemeenteverantwoordelijke. De voorzitter van het bureau heeft zich aangemeld omstreeks 7.35 uur. De secretaris van het bureau heeft zich pas aangemeld omstreeks 7.45-7.50 uur. Vertraging bij het opstarten is te wijten aan de late samenstelling van het bureau (zie secretaris). Ondersteuning gemeenteverantwoordelijke zeer goed, goede verstandhouding met voorzitter. Systemen zonder problemen opgestart. Reeds wachtenden vanaf 7.35 uur. Enige file door late samenstelling bureau en grote vroege opkomst. Vanaf ongeveer 8.15 uur operationeel. Weinig instructies aan de bijzitters door de voorzitter. Weinig orde bij de opvang. Enige problemen (alarm) te verklaren als volgt : te snelle gelijktijdige validering en invoer in urne. Volgens de gemeenteverantwoordelijke zijn de systemen nieuw aangekocht en enkel bestemd voor de verkiezingen. De gemeente lijkt zeer goed georganiseerd (meerdere verantwoordelijken). Vijf referentiestemmen genomen in aanwezigheid van een getuige. Kopie genomen van back-up schijf Digivote systeem.
Stembureaus Ukkel nr. 47 en 49
Op zondag 13 juni werd het stemlokaal, gelegen aan het Sint Jobplein te 1180 Ukkel bezocht, waar zich de stembureaus 47, 48 en 49 bevonden. Om 7 uur waren er al verschillende voorzitters en bijzitters, alsook gemeentepersoneel aanwezig. In bureau 49 waren er twee getuigen die nauwgezet toekeken op de verrichtingen van de deskundigen.
De deskundigen hebben dankzij de welwillende medewerking van de voorzitters van de bureaus 47 en 49 een kopie kunnen maken van de master en de back-up diskette van bureau 47 en van de back-up diskette van bureau 49, alsook een kopie van de diagnostics diskette V3.2B van bureau 47.
Bij het uitvoeren van een teststem deed zich volgend « incident » voor. Bij het uitbrengen van de teststem op de lijst van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest was het de bedoeling om 74 naamstemmen aan te duiden binnen de 75 effectieve kandidaten en 11 naamstemmen binnen de 12 opvolgers. Bij het aanduiden van nummer 66 werd ten gevolge van de parallax verkeerdelijk « bevestigen « aangeduid. De namen van de 75 effectieve kandidaten en 12 opvolgers worden op het scherm als volgt verdeeld : 3 kolommen van 22 en een vierde kolom met 9 effectieven en 12 opvolgers. Onder aan het scherm zijn twee opties, nl. de stem annuleren en de stem bevestigen. Door de hoeveelheid kandidaten zijn deze opties geplakt tegen de kandidaten 22, 44 en 66. Doordat deze lijst de vierde en de laatste was, werd na de laatste bevestiging de stemming afgesloten en de kaart uitgeworpen, terugkeren om te verbeteren is niet mogelijk. Hierbij dient opgemerkt dat het scherm een 14 duim scherm was en dat de teststem uitgebracht werd in het stemhokje voor mindervaliden dat over een tafelblad beschikt dat beduidend lager is dan dat van de andere stemhokjes.
Stembureau Eupen nr. 11
Volgens de richtlijnen van de voorzitter van het kantonhoofdbureau, waren de voorzitters en de bijzitters van het stembureau in het (zeer klein) lokaal aanwezig omstreeks 7.15 uur. De voorzitter heeft zeer duidelijk de procedures en de manier van stemmen uitgelegd, hij heeft de taken verdeeld. Na het opstarten van het stembureau, zijn de teststemmingen uitgevoerd door de voorzitter en de deskundige. Het enige probleem werd gesteld door een leespen die niet werkte. Spijtig was het gemeentepersoneel niet aanwezig.
Opmerkingen over de incidenten die de dag stoorden :
Zowel in de stembureaus van Eupen, als in de meeste kiesbureaus van St. Vith hebben stroomproblemen de kiesverrichtingen ernstig gestoord. Zo heeft een stroompanne van uitzonderlijke lange duur van 1 uur en 45 min. een groot gedeelte van de kiesbureaus van Eupen stilgelegd. In de gemeente Burg-Reuland konden de kiesverrichtingen niet starten voor 9 uur wegens een stroomonderbreking. 's Namiddags heeft een onweer het herstarten van de meeste bureaus verplicht. In één bureau heeft de storing de diskette van de urne vernietigd.
De deskundige moest vaststellen dat het materiaal veroudert. Gedurende de redelijk lange periode van vier jaar werd het materiaal in de beste mogelijke omstandigheden bewaard, maar heeft het niet gewerkt. Er bestaat nagenoeg geen bureau waar men geen probleem met het informaticamateriaal heeft moeten vaststellen, meestal met de leespen. Vergeleken met de vorige verkiezingen is de situatie er slechter op geworden en het aantal technische problemen toegenomen. Men moet zich vragen stellen omtrent de levensduur van het materiaal.
Stembureau Elsene nr. 13
Aankomst om 7 uur 's morgens. Enkele minuten later komt een voorzitter van een stembureau en zijn secretaris aan.
De voorzitter is akkoord met de verschillende verrichtingen die de deskundige wenst te doen, maar nadat zijn bureau is samengesteld. Eens het bureau samengesteld, worden de urne en de stemmachines gestart, conform de voorziene voorschriften. Geen enkel probleem. De voorzitter voert zijn referentiestemmen uit in het bijzijn van de bijzitters. De deskundige voert zijn 5 referentiestemmen uit en verlaat het bureau om 8.30 uur, op het ogenblik dat het bureau opent. De vertraging is te wijten aan de laattijdige aankomst van de bijzitters.
5.1.1.8.2. Stemopnemingsbureaus
Kantonhoofdbureau Antwerpen
Hier gebeurt de totalisatie van de 370 Antwerpse stembureaus op een tiental totalisatie PC's. De toestellen zijn reeds gebruikt bij de vorige verkiezingen (generatie met Syquest i.p.v. Zip-schijven). Rond 17 uur worden de totalisatieschijven en de lijst met de paswoorden uit de kluis gehaald. Alle totalisatiemachines starten zonder moeilijkheden op.
Nog voor het begin van de totalisatie wordt gemeld dat verschillende voorzitters de magneetkaarten met referentiestemmen, zonder markering in de urne hebben gedeponeerd. De kantonvoorzitter besluit om op basis van het PV van deze bureaus de referentiestemmen a posteriori af te trekken. Bij minstens een tweetal bureaus werkt de urne in gedegradeerde mode en zal op een apart systeem tot hertelling worden overgegaan.
De voorzitters van de stembureaus brengen onmiddellijk de verzegelde zakken met magneetkaarten mee naar het totalisatiebureau. Zij worden opgeslagen in de laadruimte van twee vrachtwagens aan de ingang van het kantonhoofdbureau.
De totalisatie begint rond 17.30 uur en de controle wordt beëindigd.
Kantonhoofdbureau Veurne
Aanmelding omstreeks 19 uur. Telling via 3 systemen, nadien te globaliseren met behulp van transferdiskettes. Telling was afgewerkt op uitzondering van één « vermist » stembureau na. Na ontvangst laatste stembureau werd binnen het kwartier volledig afgesloten. Geen problemen gemeld i.v.m. stembureaus en telbureaus. Uitstekende organisatie. Kopie genomen van de MAMA-schijf Vlaanderen op Zip-schijf.
Kantonhoofdbureau Brussel
Dit hoofdtelbureau heeft al een jarenlange ervaring met het elektronisch totaliseren en was er ook deze keer grondig op voorbereid.
Vier batterijen PC's wachtten op de te totaliseren diskettes van het kanton Brussel, de Senaat, de Kamer en het Europees Parlement. Bovendien worden de diskettes van alle andere kantons van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest ter plaatse getotaliseerd.
De deskundige heeft een kopie kunnen maken van Zip TK00 Bruxelles, de opstartdiskette van de totalisatie PC's en ook van Zip TK02 Bruxelles.
Kantonhoofdbureau Sint-Vith
Vóór het open van het bureau werd een kopie gemaakt van de totalisatieschijf van het kanton. De eerste bureauvoorzitters kwamen aan rond 17.30 uur en de totalisatie verliep normaal. Als gevolg van de problemen veroorzaakt door het onweer was het nodig één urne te hertellen. Wegens het gebruik van verouderd materiaal in de totalisatie bureau (vooral de printer) en het groot aantal verkiezingen (5 voor het kanton Sint-Vith) werd de totalisatieprocedure redelijk laat beëindigd. Alleen al het afdrukken van de verslagen op de matrixprinter duurde meer dan 1.30 uur.
5.1.1.9. De controles na de verkiezingsdag
Elke deskundige heeft de op de verkiezingsdag gekopieerde uitvoeringscode vergeleken met de referentie-uitvoeringscode, bekomen tijdens de referentiecompilatie van 9 juni (zie 5.1.1.5). Er is volledige overeenstemming.
Op 17 juni werden op het ministerie van Binnenlandse Zaken de op de verkiezingsdag genomen referentiestemmen gevisualiseerd. Al deze stemmen komen overeen met de door de deskundigen gemaakte nota's, op uitzondering na van de stemmen waar een lijststem en een of meerder naamstemmen werden gecombineerd. In dit geval werd(en) enkel de naamstem(men) geregistreerd en dus niet de lijststem. Ze werden dus geregistreerd op de magneetkaarten overeenkomstig de stemopnemingsprocedures van de kieswetgeving.
Het ministerie van Binnenlandse Zaken bereidt een overzicht en analyse voor van het aantal en het type defecten (opvallend aantal in Antwerpen). Tot op indiening van het rapport werd geen verdere informatie hierover verstrekt aan de deskundigen.
5.1.2.1. Demonstratie van stemmachine, urne en totalisatiesoftware op 25 mei
Waren geïnstalleerd : een stemmachine, een urne en een PC voor de aanmaak van diskettes (4 diskette leesstations) die als totalisatiemachine zou dienen, gekoppeld met een laserprinter.
De urne en de stemmachine worden opgestart conform aan de procedure die de voorzitters van de stembureaus moeten volgen. Een aantal stemmen werden uitgebracht (fictieve verkiezingen, lijsten en kandidaten). De stemmachine wordt opnieuw gestart met een speciale software die toelaat de stemmen opgeslagen op een magneetkaart te visualiseren. Deze controle laat effectief toe na te zien dat de inhoud van de magneetkaarten overeenstemt met de tijdens de demonstratie uitgebrachte stemmen.
De totalisatiemachine is gestart conform aan de procedure die de voorzitters van de bureaus moeten volgen. De urne wordt afgesloten (dit is schrijven van de stemmen op de diskette voor overdracht) en de transferdiskette wordt gelezen door de totalisatiesoftware. Het PV wordt afgedrukt en bij nazicht ervan kunnen de deskundigen vaststellen dat zijn inhoud wel degelijk de uitgebrachte stemmen weergeeft.
De diskette met tussenresultaten van de totalisatie werd gevisualiseerd in ASCII en hexadecimale vorm. De inhoud is versleuteld en de ontcijfering ervan is met eenvoudige middelen niet mogelijk.
5.1.2.2. De referentiecompilatie van 3 juni
Conform de vraag, werd een standaard PC door Philips-Stesud gebruikt voor de referentiecompilatie. De harde schijf werd nagezien en was wel degelijk leeg. De software MS-DOS, Clipper en C werden dan geïnstalleerd. De inhoud van de diskette (broncode), gehaald uit de kluis, werd op de harde schijf van de PC geplaatst. De broncode werd zonder probleem gecompileerd. Een complete kopie van de harde schijf werd genomen. Na compilatie werd medegedeeld dat te elfder ure een verbetering aan de broncode van de totalisatiesoftware werd aangebracht. Dit betreft een fout in deze software voor lijsten met een nummer groter dan 50. De deskundigen zijn zelf overgegaan tot een hercompilatie van de totalisatiemodule met de verbeterde broncode. Het resultaat komt overeen met de uitvoeringscode gebruikt in sommige totalisatiebureaus op 13 juni (zie 5.1.2.5. De controles na de verkiezingsdag).
Het college stelt ook hier vast dat de bron- en uitvoeringscode in de kluis niet overeenstemt met de definitieve versie en dat kort voor de verkiezingen nog wijzigingen werden aangebracht.
5.1.2.3. De analyse van de broncode
De Jites-code is vrij onoverzichtelijk en slecht gestructureerd. Dit bemoeilijkt een grondige analyse in de korte tijd waarover het college beschikte. Bovendien schijnt van minstens één uitvoeringscode de broncode en/of een indicatie van de oorsprong te ontbreken.
Niettemin kon worden vastgesteld dat de stem van de kiezer correct op de magneetkaart wordt weggeschreven. Buiten een testbit, die aangeeft of de kaart reeds gebruikt is, en een controlegetal, wordt geen andere informatie geregistreerd. Merk op dat ook hier enkel de naamstem wordt weggeschreven wanneer een kiezer zowel een lijststem als een naamstem uitbrengt op een lijst.
De volgorde waarin de stemmen worden weggeschreven in de urne is niet willekeurig, maar gebaseerd op een eenvoudig algoritme.
De beveiliging van de gegevens in Jites beperkt zich tot de berekening van een controlegetal op basis van een rudimentair en eigen encryptiealgoritme. De veiligheid van dit elektronisch stemsysteem berust dan ook meer op de kwaliteit van de procedures voor de organisatie van de verkiezingen en op de geheimhouding van de broncode, en minder op de inherente kwaliteit van de gebruikte algoritmes. In elk geval kan ook hier een a posteriori analyse van de diskette informatie opleveren over het globale stemgedrag in één stembureau
5.1.2.4. De controles op de verkiezingsdag
Stembureau Grace-Hollogne nr. 5
Aangekomen omstreeks 7 uur. De eerste voorzitter die aankomt is deze van bureau 5. Het is dan reeds 7.40 uur. Het bureau stelt zich geleidelijk aan samen. Omstreeks 8 uur begint de voorzitter de urne en de stemmachines te initialiseren. Geen problemen. De voorzitter voert zijn referentiestemmen uit in het bijzijn van de getuigen. Zonder problemen worden de 5 referentiestemmen door de deskundige genomen, alsook een kopie van de diskettes.
In dit bureau is de opstelling en organisatie van de elektronische systemen op een perfecte wijze verlopen. In het naburig bureau roept de voorzitter de technische diensten ter hulp omdat zijn urne niet werkt. Oorzaak van het probleem was echter dat de voorzitter vergat vóór het opstarten van de machine er zijn diskette in te steken.
Stembureau Lens nr. 1
Aangekomen om 7.15 uur. Eén informaticus van het ministerie is aanwezig. De deskundige stelt vast dat nog geen enkele machine verbonden is met het elektriciteitsnet. De controledoosjes zijn voor de voorzitter goed zichtbaar.
De voorzitter komt aan rond 7.30 uur en nadien geleidelijk de bijzitters. De urne wordt nagekeken en verzegeld. De verzegelde omslagen worden geopend op 7.45 uur en een kopie van de back-up diskette mocht onmiddellijk genomen worden. De initialisatie gebeurt langzaam maar zonder problemen. Het tempo versnelt bij de uitdeling van de kaarten voor de referentiestemmen. De voorzitter vraagt de bijzitters om een blanco stem uit te brengen. Ook de deskundige neemt zijn 5 referentiestemmen en verlaat het bureau omstreeks 8.10 uur.
5.1.2.4.2. Stemopnemingsbureaus
Kantonhoofdbureau Lens
Aangekomen om 17.30 uur tengevolge van de moeilijkheden te Chimay. Het systeem was reeds opgestart. De diskette werd gekopieerd.
De verantwoordelijke was bezig met het oplossen van de problemen voortvloeiend uit een urne die niet was afgesloten.
Een voorzitter van een stembureau vroeg nog uitleg over de wijze waarop de defecte kaarten aangeduid moesten worden.
Om de verrichtingen niet te storen werd het lokaal vlug verlaten.
Kantonhoofdbureau Sint-Joost
Aankomst om 16 uur. Om 17 uur komt de voorzitster van het totalisatiebureau aan en om 17.30 uur is het bureau samengesteld. Er is een getuige van een partij aanwezig. De omslagen met de software voor de totalisatie PC's worden geopend. De deskundige neemt een kopie van iedere back-up diskette van de 4 PC's van totalisatie. De PC's starten zonder problemen op. Er zijn technici van Philips-Stesud en een informaticus van het ministerie van Binnenlandse Zaken ter plaatse.
De totalisatie begint om 17.45 uur.
De voorzitters van de bureaus begeven zich eerst naar een bureau waar het gemeentepersoneel een eerste controle uitvoert van de documenten en de verzegelde omslagen. Zij ontvangen de niet gebruikte, de geannuleerde en de ongeldige stemmen voorstellende magneetkaarten. De voorzitters gaan vervolgens naar een van de 4 totalisatie PC's (het nummer van de PC wordt hen medegedeeld bij aankomst, daar de bureaus vooraf verdeeld werden over de 4 totalisatie PC's). De gebruiker van de PC opent de omslag met de diskettes en geeft in, vanaf het PV van het stembureau, het aantal kaarten gebruikt voor het stemmen, het aantal ongeldige stemmen (kaarten vrijwillig geschonden door de kiezer) en het aantal geannuleerde kaarten (gebrekkige). Meerdere voorzitters van stembureaus hebben op niveau PV de begrippen geannuleerde kaarten en ongeldige stemmen verward. Enkele fouten worden vastgesteld : kaarten met referentiestemmen of de « master » magneetkaart die niet in de verzegelde omslag werden gestoken, doorhalingen in het PV, enz.
Twee « incidenten » in aanwezigheid van de deskundige :
een voorzitter van een stembureau meldt (per telefoon) dat hij de urne tweemaal heeft afgesloten op dezelfde diskette; uit veiligheid vragen de technici de urne te brengen (om indien nodig de inhoud van de eeprom te recupereren);
totalisatiediskettes van een stembureau waren onleesbaar (waarschijnlijk werd elke diskette uit de urne genomen voordat de afsluitprocedure volledig gedaan was).
Gevolgen :
Er wordt overeengekomen om de urne te laten komen teneinde de stemmen te recupereren vanaf de eeprom (de voorzitter van het bureau verkiest deze procedure boven het één voor één heringeven van de magneetkaarten in de urne). De deskundige heeft een kopie genomen van de software voor het lezen van de eeprom van de urne;
Het totalisatieprogramma moet opnieuw geïnitialiseerd worden en de totalisatie van de reeds getotaliseerde diskettes moet herbegonnen worden (= opzoeken van de kopie van het PV en de diskettes een voor een herlezen) wat de technici van Philips-Stesud deden. Dit duurde slechts een kwartier, want er waren niet veel stembureaus getotaliseerd op deze PC op dat ogenblik. Indien het probleem zich later op de avond had voorgedaan, zou het hertotaliseren van een groter aantal diskettes aanzienlijk meer tijd gevraagd hebben. Aldus werd, teneinde te voorkomen dat het probleem zich opnieuw zou stellen, in akkoord met de voorzitster van het totalisatiebureau, door de technici van Philips-Stesud een draagbare PC geïnstalleerd waar de diskettes van de voorzitters van de stembureaus werden nagezien voordat ze op de totalisatie-PC werden overgedragen. Deze controle bestond er alleen in de inhoud van de diskette na te zien (namen van de bestanden, grootte, datum en uur) met het commando « DIR ». De diskettes waren tegen schrijven beschermd uit veiligheidsoverwegingen. Volgens de informaticus van Binnenlandse Zaken, gesproken op 17 juni, heeft deze procedure toegelaten 6 gevallen te ontdekken die problemen konden veroorzaken.
Vaststelling :
De procedure om de diskettes van het stembureau te lezen is snel. De traagheid van het proces is te wijten aan de « administratieve » controles van de documenten van de voorzitters van het stembureau, aan de verwarring tussen geannuleerde kaarten en ongeldige stemmen (deze aantalen moeten in het totalisatieprogramma ingegeven worden).
5.1.2.5. De controles na de verkiezingsdag
Op 17 juni werden op het ministerie van Binnenlandse Zaken de op de verkiezingsdag genomen referentiestemmen gevisualiseerd. Al deze stemmen komen overeen met de door de deskundigen gemaakte nota's, op uitzondering na van de stemmen waar een lijststem en een of meerder naamstemmen worden gecombineerd. In dit geval werd(en) enkel de naamstem(men) geregistreerd en dus niet de kopstem. Ze werden dus geregistreerd op de magneetkaarten overeenkomstig de stemopnemingsprocedures van de kieswetgeving.
Door het college werd overgegaan tot de controle van de overeenstemming tussen de referentie-uitvoeringscode (resultaat van de referentiecompilatie op 3 juni) en de op 13 juni genomen kopieën.
Het college stelt vast dat in Brussel de versie die overeenkomt met de op 3 juni gewijzigde broncode werd gebruikt, terwijl in Lens de vorige versie werd gebruikt. Dit heeft geen invloed op de kiesverrichtingen te Lens. Het college betreurt echter het feit dat op 13 juni niet overal de laatste versie werd gebruikt
5.1.3. Organisatie en procedures binnen het ministerie van Binnenlandse Zaken
Het door het ministerie van Binnenlandse Zaken opgezet elektronisch stemopnemingssysteem wordt georganiseerd op volgende basis :
materiaal
programmatuur
een geheel van manuele procedures om honderden diskettes en paswoorden aan te maken en te versturen en te installeren
Dit systeem vormt de hoeksteen van ons democratisch bestel, het is dus onontbeerlijk dat het :
volledig beveiligd is (fraude onmogelijk is, het stemgeheim zowel individueel als op lokaal niveau wordt gegarandeerd)
perfect werkt (geen enkele fout mag het resultaat van de verkiezing in vraag stellen; dit betekent dat fouten uitgesloten zijn of dat ze gedetecteerd en gecorrigeerd worden via de gebruikte procedures die geen beveiligingsproblemen bevatten, noch de oorzaak kunnen zijn van andere fouten)
Het college heeft van het ministerie van Binnenlandse Zaken en van de leveranciers een aantal handleidingen en dienstnota's gekregen. Deze teksten zijn gebruikershandleidingen, takenlijsten en aanbevelingen maar vormen in geen geval een precieze beschrijving van de te volgen procedures teneinde bovenvermelde objectieven te garanderen.
De veiligheid en de goede werking van het systeem wordt slechts gegarandeerd door de kwaliteit en de competentie van alle humane inbreng. De minste fout, de minste wil tot fraude op welk niveau ook, kan desastreuze gevolgen hebben.
5.1.3.2. De controle bij de aanmaak van de diskettes voor de stem- en de totalisatiebureaus op 3 juni
Het blijkt dat de aanmaak van de diskettes en paswoorden decentraal gebeurt onder toezicht van provinciaal verantwoordelijken. Voor een beperkt aantal provincies gebeurt de aanmaak op de centrale dienst in Brussel. De door de provinciaal verantwoordelijke verstrekte inlichtingen wijzen erop dat hij goed voorbereid is en over de nodige controlemaatregelen voor de aanmaak van de diskettes en paswoorden beschikt. Evenwel werd vastgesteld dat er geen volledige procedure voor alle provinciaal verantwoordelijken voor handen is en er vooral wordt gesteund op de mondelinge uitwisseling van ervaring. De a posteriori verstrekte beveiligingsrichtlijnen voor de productie-omgeving, tijdens en na de aanmaak, zijn te summier; de ruimtelijke omgeving en controlemaatregelen zijn voor verbetering vatbaar. De diskettes worden speciaal aangemaakt voor de verkiezingen; er is echter geen register inzake aantallen in- en uit. Door meerdere leden van het college werd vastgesteld dat buiten de kantooruren (b.v. tijdens de middag) er geen speciale beveiliging is voorzien en er geen of onvoldoende controle is op de gegevensdragers of bronnen voor de aanmaak van de gegevensdragers.
5.2.1. De demonstratie van de automatische stemopneming op 21 mei
Opstelling :
een PC met Windows 95 en de nodige programmatuur
een laserprinter
een optische lezer
de PC en de optische lezer zijn aangesloten op een noodbatterij (UPS)
De tests
De demonstratie bestond erin een aantal teststemmen te tellen en daarna te totaliseren.
De PC, de optische lezer en het programma Favor worden opgestart. Eerst moeten een aantal gegevens over de stembureaus ingegeven worden. Er worden twee stembureaus aangemaakt om later de totalisatie te kunnen berekenen.
Bij de telling worden de limieten van de lezer getest. Onder andere volgende verrichtingen werden uitgetest :
verkeerd inbrengen van een stembiljet in de lezer,
een of twee extra referentiestreepjes worden aangebracht op het stembiljet,
verschillende manieren om het bolletje zwart te kleuren worden uitgeprobeerd (onder meer een blauw bolletje met balpen, een bolletje wordt voor 3/4 gekleurd en een bolletje wordt slechts voor ongeveer de helft ingekleurd),
in een aantal bulletins worden scheurtjes aangebracht.
Resultaten van de test :
Het verkeerd ingebrachte stembiljet komt in de « no accept » bak terecht en moet opnieuw ingevoerd worden.
Sommige niet door de wet toegelaten aangebrachte markeringen worden door de machine niet gezien. Daarom is er een voorafgaande visuele controle opgelegd. In de programmatuur zit een tolerantie ingebouwd van één extra referentiestreepje, slechts vanaf twee extra referentiestreepjes zal een stembiljet als verkeerd ingevoerd beschouwd worden.
De verschillende kleurexperimenten worden allen correct geïnterpreteerd door de machine.
De gescheurde bulletins worden door de machine aanvaard en de erop uitgebrachte stemmen worden als geldig beschouwd. Hierbij dient opgemerkt dat in de procedure bij de verkiezingen voorzien wordt dat de leden van het kantonhoofdbureau vooraf alle bulletins plooien en normalerwijze vaststellen dat deze stembiljetten in vorm of afmeting veranderd zijn.
5.2.2. De referentiecompilatie van 3 juni
Op 3 juni levert de firma Fabricom een nieuwe PC met Pentium II processor en een harde schijf van 10 GB, in de originele verpakking. Het besturingssysteem Windows 95 installeert zichzelf automatisch bij het eerste gebruik.
De firma Fabricom heeft de installatie CD meegebracht met daarop de ontwikkelingsomgeving Microsoft C++ 5.0 Professional Edition, inclusief Developer Studio.
Uitvoering van de referentiecompilatie :
Bij het opstarten van de machine wordt automatisch de wizard voor de installatie van Windows 95 geactiveerd.
Na de installatie van Windows 95 wordt C++ 5.0 en de Developer Studio geïnstalleerd in de directory C :\Program Files.
Een directory D :\Applications wordt manueel aangemaakt.
De volledige inhoud (64 MB in totaal) van de bij Binnenlandse Zaken in bewaring gegeven CD-ROM met de broncode wordt in deze directory gekopieerd.
Alle « read-only » attributen worden manueel aangepast. Dit is noodzakelijk omdat de bestanden afkomstig van de CD-ROM allemaal het attribuut read-only hebben en het besturingssysteem zal alle schrijfoperaties naar deze bestanden weigeren.
Om conflicten met de Registry te vermijden wordt de PC herstart.
Er wordt een generieke rebuild uitgevoerd voor de respectieve release sub-directoires.
Daarna wordt door het college van deskundigen een kopie gemaakt van de ganse ontwikkelomgeving.
5.2.3. De analyse van de broncode
De broncode kon slechts aan een oppervlakkige controle onderworpen worden. Er was onvoldoende tijd voor een grondige analyse temeer daar het college de code pas op 3 juni ter beschikking kreeg. Er zijn geen bijzondere opmerkingen te vermelden.
Voor het Favor systeem betreft het een experiment in twee kantons. Door de aard van de toepassing is een a posteriori controle van de totalisatieresultaten eenvoudig uitvoerbaar. Het volstaat immers van een klassieke manuele telling uit te voeren met de originele stembrieven. De software was derhalve ook gemakkelijk uit te testen. Tevens werden tests uitgevoerd door de deskundigen tijdens de demonstratie op 21 mei.
5.2.4. De controle op de verkiezingsdag
Kantonhoofdbureau Zonnebeke
Aanwezig vanaf 14.30 uur. Zijn reeds aanwezig : de vertegenwoordigers van het ministerie van Binnenlandse Zaken en de constructeur van het Favor systeem. Vrij chaotische samenkomst en samenstelling van de bureaus. Dit is deels te wijten aan het gebrek aan een goede ruimtelijke organisatie voor de tellingen. Immers de 4 totalisatiebureaus (in totaal 56 personen) komen samen in één grote sporthal. De bureaus (met uitzondering van het Europese) moesten samenkomen om 16 uur. Het duurt minstens tot 16.15 uur alvorens ze samengesteld worden. Zeer goede ondersteuning van de gemeenteverantwoordelijke. Er is eveneens een goede verstandhouding tussen de experten en de voorzitters.
Telbureau Kamer opgestart zonder problemen. Telbureau Senaat heeft probleem bij de ingave van het paswoord (verschil tussen L en 1). Telbureau Vlaamse Raad heeft eveneens een probleem bij de ingave van het paswoord. De oplossing laat hier langer op zich wachten. Eerst ontdekt men dat in Windows 95 het toetsenbord gedefinieerd is als Nederlands-Belgisch en in de andere systemen als Frans-Belgisch. De aanpassing wordt uitgevoerd door de leverancier. Het paswoord bleef verkeerd. Contactname met het ministerie bevestigde het paswoord in de verzegelde omslag. Uiteindelijk bleek een « te harde toetsaanslag » door de operator voor de ingave van extra karakters te zorgen (zie ook Windows 95 instellingen « repeat delay »). Men kan zich afvragen of het hier wel zin heeft om bij de ingave van het paswoord dit niet leesbaar te tonen op het scherm. Telbureau Europees parlement is zonder problemen opgestart omstreeks 17 uur. Er bleken geen referentiestemmen in het kantonhoofdbureau aanwezig te zijn.
De optische lezing kende geen zichtbare problemen. Ook de snelheid van verwerking is goed. Evenwel wordt veel tijd verloren met de voorafgaande manuele procedure van tellen (incl. foute telling) en het sorteren van de stembrieven voorafgaand aan de optische lezing.
Een kopie van de diskettes van de totalisatiebureaus Vlaams Raad en Kamer van volksvertegenwoordigers werd genomen. Na de eerste tellingen Vlaamse Raad en Kamer werd het lokaal omstreeks 17.30 uur verlaten. Geen nadere moeilijkheden werden ons nog diezelfde dag medegedeeld. Volgens inlichtingen van de gemeenteverantwoordelijke had men vroeger voor een totalisatie van 4 verkiezingen ongeveer 90 personen nodig en worden de tellingen nu met 56 personen uitgevoerd. Tevens meldt hij dat voor sommige kiezers er een twijfel ontstond of men het bolletje links of rechts van de naam van de kandidaat moet zwart maken.
Kantonhoofdbureau Chimay
Na voorbijgaan van een wegversperring door landbouwers zijn de deskundigen ter plaatse aangekomen tussen 14.30 en 15 uur. Het personeel van Fabricom en één voorzitster zijn reeds aanwezig. De 4 bureaus worden zeer traag samengesteld. De omslagen zijn nog verzegeld. Niets is blijkbaar echt georganiseerd. De deskundigen, alsook de secretaris van het hoofdbureau, moeten aandringen opdat men zou beginnen met de initialisatie van de 4 totalisatiemachines. Deze initialisatie stelt geen enkel probleem. Deze initialisatie en het tellen van de referentiestemmen gebeurt niet steeds in de aanwezigheid van de voorzitter (er waren wel telkens bijzitters aanwezig). Er werd zelfs aan de deskundigen gevraagd om te installeren. Dit werd geweigerd en er werd doorverwezen naar de vertegenwoordiger van het ministerie. Het is 16.30 uur als de deskundigen eindelijk een kopie van de diskettes kunnen nemen.
5.2.5. De controles na de verkiezingsdag
Vergelijking tussen de referentie-uitvoeringscode en de door de deskundigen op 13 juni genomen kopie, leveren een overeenstemming op voor de exe-bestanden. Afwijkingen doen zich voor op 2 DLL bestanden (msvcrt.dll en mfc42.dll). Dit is waarschijnlijk te wijten aan een verschil in versie van het besturingssysteem Windows95. Aan het ministerie van Binnenlandse Zaken wordt een verklaring gevraagd.
Op 17 juni werd door het ministerie van Binnenlandse Zaken meegedeeld dat met het experimentele Favor-systeem, opgesteld in het kanton Zonnebeke, er een beduidende verschuiving van het aantal blanco stemmen werd vastgesteld voor de verkiezingen van de Kamer, nl. 21,2 % blanco stemmen t.o.v. 9 % in 1995 en t.o.v. van de verkiezingen van de andere assemblees. Voor de andere assemblees werden geen beduidende verschillen noch t.o.v. elkaar, noch t.o.v. 1995 vastgesteld (ongeveer 12 % blanco). Tot op indiening van het rapport werd door het ministerie geen verder informatie hierover verstrekt.
6.1.1. De elektronische stemming
6.1.1.1. Gebruikersvriendelijkheid van de systemen
De gebruikersvriendelijkheid van de elektronische stemsystemen kan worden verbeterd. Enkele voorbeelden :
Een dubbele confirmatie sluit het probleem uit van het accidenteel bevestigen van de stem;
Ook een mogelijkheid om de volledige stemprocedure te herbeginnen zonder een nieuwe kaart aan de voorzitter te moeten vragen, draagt bij tot de gebruikersvriendelijkheid;
Grotere schermen garanderen een betere leesbaarheid;
Het gebruik van kleuren analoog aan de traditionele stemming zou de herkenbaarheid voor de kiezer verhogen (bv. rode i.p.v. zwarte bolletjes, verschillende kleuren voor de verschillende assemblees).
6.1.1.2. Technische verbeteringen
Het toestel voor de initialisering van de magneetkaarten en de eigenlijke urne moeten gescheiden systemen zijn. MS-DOS is een « mono-tasking » omgeving. Gelijktijdig twee functies proberen te vervullen op een dergelijk besturingssysteem vraagt om moeilijkheden (cf. vaststellingen op 13 juni). Een andere reden waarom deze scheiding zich opdringt is dat de programmatuur die de urne bestuurt (en dus de stemmen leest), om redenen van transparantie en controleerbaarheid, geen code mag bevatten die het schrijven op magneetkaarten toelaat. Dit is nu niet het geval aangezien de initialisering precies gebeurt door het schrijven van een blanco stem.
Om problemen bij stroomuitval te vermijden zouden, in alle geautomatiseerde stemsystemen, minstens de urne-PC en de elektronische stembus moeten voorzien zijn van een UPS (Uninterruptible Power Supply).
6.1.1.3. Verhoging van de transparantie voor de kiezer
De grootste kritiek die men kan formuleren op het elektronisch stemmen is het gebrek aan transparantie voor de kiezer. Zijn stem wordt immers gedigitaliseerd en opgeslagen in onzichtbare magneetvelden op diskettes en magneetkaarten. Vandaar ook dat maatregelen om het vertrouwen van de kiezer te bevorderen erop gericht moeten zijn om de transparantie van de verrichtingen te verhogen. Hiervoor hoeft men niet noodzakelijk van de bestaande elektronische stemsystemen af te stappen.
Controlemogelijkheid voor de kiezer
Een mogelijkheid zou kunnen zijn dat ieder stembureau met een onafhankelijk uitleesapparaat wordt uitgerust. De kiezer zou dan de kans krijgen om, na het uitbrengen van zijn stem, op een ander, onafhankelijk toestel na te gaan of wat op de kaart geregistreerd is ook effectief correspondeert met zijn stem. Merk op dat hiervoor eerst het probleem van de gedeeltelijke registratie van een gelijktijdige kop- en naamstem opnieuw moet worden bekeken (zie 5.1.1.9. en 5.1.2.5.). Het feit alleen van een controlemogelijkheid te voorzien zou het vertrouwen van de kiezer al sterk bevorderen. De onzichtbaarheid van de stem in elektronische stemsystemen is immers geen doel op zich, maar een gevolg van de gekozen technische implementatie.
Alternatieve systemen
Wenst men verder te kijken dan de bestaande systemen dan kan men andere alternatieven onderzoeken. Hierbij kunnen bijvoorbeeld de voordelen van de verschillende bestaande systemen worden gecombineerd :
· Stemmen met de stemcomputer vereenvoudigt in vergelijking met het traditioneel stemmen, zeker in kantons met een groot aantal lijsten, de operaties zowel in de stem- als in de stemopnemingsbureaus. Deze methode heeft echter het nadeel niet transparant te zijn voor de kiezer omdat hij zijn uitgebrachte stem niet kan verifiëren op de magneetkaart.
· Stemmen op stembrieven die door middel van optische lezing worden getotaliseerd, heft dit laatste euvel op. Het laat tevens een manuele telling toe in het geval van panne of twijfel over de correcte werking van het technisch materiaal. De afmetingen van deze stembrieven zijn echter aan beperkingen onderworpen vanwege technisch-economische aspecten. Deze methode is derhalve niet geschikt voor kantons met een groot aantal lijsten en/of kandidaten.
· Gedacht kan worden aan een combinatie van technieken van elektronisch stemmen en optisch lezen. Bij het elektronisch stemmen wordt dan een afdruk gegenereerd die wordt gedeponeerd in een klassieke urne en daarna optisch gelezen en geteld.
In het licht van de technologische evoluties en rekening houdend met de ervaringen met de bestaande systemen zijn uiteraard ook nog andere denkpistes of alternatieven mogelijk.
Vrijgave van de broncode
Een andere maatregel om de transparantie te verhogen is het vrijgeven van de broncode van de elektronische stemsystemen. Het is perfect mogelijk om een veilig en betrouwbaar systeem te construeren met open broncode. Bovendien komt het grootste deel van de veiligheid van het elektronisch stemmen niet uit de systemen op zich maar uit de procedures er rond. Het college merkt echter wel op dat, in het geval van vrijgave, de beveiligingsalgoritmen (encryptie, controlegetallen,...) van de huidige elektronische stemsystemen moeten worden aangepast. Hierbij zou het ministerie van Binnenlandse Zaken zich kunnen laten bijstaan door academische specialisten ter zake.
6.1.2. De elektronische stemopneming via optische lezing
Het college stelt voor om het stemopnemingssysteem blanco en ongeldige stembiljetten in een apart bakje te laten uitwerpen zodat achteraf nog een visuele controle mogelijk blijft.
Men zou veel tijd besparen door de telling van het aantal bulletins ook machinaal te laten verlopen in plaats van manueel.
De kwaliteit van de blanco stembiljetten is van groot belang. Het college beveelt dan ook aan om hieraan bijzondere aandacht te besteden.
Het ijken van de leesapparatuur gebeurt door een technicus bij de installatie enkele dagen voor de verkiezingen. Er bestaan geen objectieve, wettelijk vastgelegde normen voor de ijking. Het college dringt er op aan dat deze normen effectief per ministerieel besluit worden vastgelegd. De ijking moet bovendien transparant en verifieerbaar zijn door de leden van het telbureau. Dit wil zeggen dat zij zich, voor de telling, moeten kunnen vergewissen van de correcte instelling van de apparatuur door bijvoorbeeld een referentietelling uit te voeren.
Aangezien de elektronisch stemopneming via optische lezing zich nog in een experimentele fase bevindt en slechts in twee kleine kantons werd toegepast, is het aangewezen om alsnog over te gaan tot een manuele controletelling en de resultaten hiervan te vergelijken met deze van de machine.
6.2.1. Instelling van een kwaliteitsvol procedureel kader voor de voorbereiding van de verkiezingen
· De aanmaak, de bijwerkingen, de handleidingen en de oplevering van systemen (apparatuur en programmatuur) door externe constructeurs moet gestaafd worden via een ISO900x certificaat. Hierbij moeten de analyse- en programmeringdossiers (logica-structuren) bijzondere aandacht krijgen.
· De procedure voor het aanmaken van de diskettes is complex en moet worden vereenvoudigd. Daarnaast moet worden onderzocht of het aanmaken van een unieke cd-rom of soortgelijke voor de gehele kiesverrichting op een veilige (geëncrypteerde) wijze kan gebeuren. Repliceren van een dergelijke cd-rom is een uiterst eenvoudige procedure. In deze denkpiste moet een ontkoppeling gebeuren op afzonderlijke gegevensdragers van enerzijds de programma's en de vaste gegevens zoals lijsten en kandidaten (die alleen gelezen moeten worden) en anderzijds de stemresultaten (die moeten worden geschreven).
· Binnen het ministerie van Binnenlandse Zaken of bij een derde moet één continu beveiligde en gecontroleerde omgeving voor de productie van de gegevensdragers worden opgezet volgens op voorhand vastgelegde normen. De huidige gedecentraliseerde aanmaak maakt de procedure ingewikkeld en de controle moeilijk.
· Alle handboeken en richtlijnen (ook deze naar het grote publiek) moeten worden gestandaardiseerd en moeten uitgaan van het ministerie van Binnenlandse Zaken. Bovendien moeten zij worden gescreend op kwaliteitsnormen en standaarden. Idealiter wordt het bekomen van een ISO900x norm voor het gehele systeem van geautomatiseerde stemming en stemopname nagestreefd.
· Het vastleggen van standaarden en procedures voor het testen en beveiligen van de apparatuur na de opstelling in de gemeenten en voorafgaand aan de opening van het bureau, de checklist voor de voorzitters, enz. maken ook deel uit van deze ISO-procedure.
· Vanaf een bepaalde periode voorafgaand aan de verkiezingen moeten alle wijzigingen aan de programmatuur en apparatuur worden stopgezet, tenzij de hoogst noodzakelijke (bugs) die volgens een vooraf vastgelegde procedure met instemming van en transparant voor de controleorganen verlopen.
6.2.2. Maatregelen met het oog op het vlotter laten verlopen van de eigenlijke verkiezingen
Veel problemen op de dag van de verkiezingen zijn het gevolg van verkeerde manipulaties door de voorzitter en/of de bijzitters in het stembureau. Er zijn weliswaar instructies voor de voorzitter beschikbaar, doch deze zijn niet altijd even duidelijk voor de informaticaleek. De opleidingen georganiseerd in de weken voor de verkiezingen zijn, zonder twijfel, een waardevol initiatief maar bereiken niet de volledige doelgroep vanwege hun facultatief karakter. Daarom vraagt het college van deskundigen :
dat de bestaande elektronische stemsystemen gebruikersvriendelijker en robuuster worden gemaakt tegen manipulatiefouten, bijvoorbeeld door het toelaten van het gelijktijdig initialiseren en het in de urne deponeren van een magneetkaart (via gescheiden systemen) of door de totalisatiesoftware bestand te maken tegen foutief afgesloten urnediskettes;
dat er duidelijkere richtlijnen komen voor de voorzitters en bijzitters.
Het is evident dat een snel bereikbare helpdesk en technische ondersteuning ook steeds nodig blijven, samen met een lokaal bijgehouden (i.e. in de gemeenten) kleine stock van schermen, leespennen en stemmachines.
In de praktijk is het voor de meeste stembureaus onmogelijk gebleken in het toegemeten half uur het bureau op te starten. Een meer realistische tijdspanne van 60 minuten voor het opstarten van een stembureau zou moeten worden voorzien.
6.2.3. De rol van externe constructeurs ten overstaan van het ministerie van Binnenlandse Zaken
Het college van deskundigen heeft bij herhaling kunnen vaststellen dat, alhoewel de overheid formeel eigenaar is van de elektronische stemsystemen, zij tegelijkertijd volkomen afhankelijk is van de firma's die deze systemen hebben geleverd. De kennis over kritische systemen mag zeker niet verdwijnen naar de privé-sector zodat de overheid zelf niet meer in staat is om op adequate wijze de controle uit te oefenen op de systemen waarvan zij niet alleen eigenaar is maar waarvan ook de democratie afhankelijk is.
Het college van deskundigen dringt er dan ook op aan dat :
het ministerie van Binnenlandse Zaken, voor elk van de elektronische stemsystemen, minstens over een ontwikkelingsomgeving beschikt waarop de broncode kan worden omgezet tot uitvoerbare code en getest;
informatici van het ministerie van Binnenlandse Zaken de noodzakelijke kennis verwerven over de interne structuur van de elektronische stemsystemen om de operationaliteit ervan te kunnen garanderen en een effectieve controle op de externe leveranciers te verrichten;
voor de hardware van de elektronische stemsystemen wordt overgestapt op een systeem van homologatie zodat de markt wordt opengetrokken;
voor alle kritische softwaremodules van het elektronisch stemsysteem, in het bijzonder de controleprogrammatuur, alternatieve software wordt ontwikkeld door een onafhankelijke derde. Het lijkt het college van deskundigen aberant dat de gecontroleerden tegelijkertijd ook de middelen ter controle aanreiken;
vertrekkende van door het ministerie van Binnenlandse Zaken gedefinieerde open en gestandaardiseerde gegevensstructuren, alternatieve stem-, urne- en totalisatiesoftware wordt ontwikkeld. Door het feit dat er op dit ogenblik slechts één versie bestaat van de totalisatie- en controlesoftware verliest de wetgevende macht de facto een deel van haar mogelijkheid om tijdens de validering van de verkiezingen over te gaan tot een hertelling van de stemmen. De kans dat bij een hertelling dezelfde software dezelfde resultaten geeft is immers reëel, zelfs al is dit resultaat foutief. Het college wenst weliswaar te beklemtonen dat zij op dit ogenblik geen enkele reden heeft om aan te nemen dat de huidige software ook effectief foutieve resultaten geeft. Het betreft hier eerder een principieel standpunt dat het vertrouwen in het elektronisch stemmen moet verhogen.
6.2.4. Het evolutief karakter van informatica
Het college van deskundigen vraagt dat het ministerie van Binnenlandse Zaken bijzondere aandacht besteedt aan de impact van de snelle evoluties in de informatica op de levensduur van de elektronische stemsystemen. Het opstellen van een jaarlijks te actualiseren plan, inclusief risicoanalyse, over hoe de vooropgestelde levensduur van 10 jaar kan worden gegarandeerd, lijkt een absoluut minimum. Drie elementen moeten hierin zeker aan bod komen :
een groeipad voor de hardware;
een groeipad voor alle gebruikte softwaretools;
het management van de technische kennis over de verschillende systemen.
Op dit ogenblik is de controlebevoegdheid van het college van deskundigen formeel beperkt tot de dag vóór de verkiezingen en de dag van de verkiezingen vóór de opening van de stembureaus en vóór de opening van de stemopnemingsbureaus.
De specifieke aard en complexiteit van de elektronische stemsystemen vragen echter in de eerste plaats een grondige analyse en controle van de volledige voorbereidingsfase in de weken vóór de verkiezingen zowel bij de constructeurs als bij het ministerie van Binnenlandse Zaken. De controle op de dag vóór de verkiezingen heeft immers, zoals reeds gemotiveerd, weinig zin. Het college heeft in dit opzicht, mede dankzij de bereidwillige medewerking van het ministerie van Binnenlandse Zaken, haar controlebevoegdheid « de dag vóór de verkiezingen » ruim geïnterpreteerd als « de weken vóór de verkiezingen ». De wet zou met deze praktijk in overeenstemming kunnen worden gebracht.
Bovendien lijkt het aangewezen om de controlemogelijkheden ook uit te breiden tot tijdens de stemverrichtingen en de stemopneming zelf. De huidige, uiterst beperkte controle vóór de opening van de bureaus, is immers nauwelijks statistisch significant te noemen.
Een uitbreiding van de controlemogelijkheden zou een positief effect kunnen hebben op het vertrouwen dat de burger stelt in het geautomatiseerd stemmen. Bij een dergelijke uitbreiding van de opdracht zal uiteraard de nodige voorzichtigheid aan de dag moeten worden gelegd om de kiesverrichtingen zo min mogelijk te hinderen. Het college ziet op dit vlak echter geen onoverkomelijke organisatorische moeilijkheden. Zo kan onder andere worden gedacht aan het a posteriori controleren van de referentiestemmen uitgebracht door de voorzitters van de stembureaus en het spreiden in de tijd van deze referentiestemmen.
Binnen de grenzen van de opdracht, de toegestane tijd en hulpmiddelen komt het college tot volgend besluiten.
Het college heeft geen fouten of fraudepogingen kunnen vaststellen die het gebruik en de goede werking van de geautomatiseerde systemen voor het stemmen en de stemopneming tijdens de verkiezingen op 13 juni belemmerden. Het doel de stemmen uit te brengen, te registreren en te tellen volgens de wettelijke bepalingen werd bereikt.
Het college wijst er op dat de gevolgde procedure voor de organisatie van de geautomatiseerde stemverrichting sterk geïnspireerd is op deze van de traditionele stemming. De controlefunctie van voorzitters, bijzitters en getuigen blijft in deze nieuwe procedure een onmisbaar element om het correcte verloop van de verkiezingen te waarborgen. Fraude of vergissingen in stem- of telbureaus die een impact hebben op het resultaat worden veel moeilijker. Om fraude en vergissingen bij de voorbereiding van de verkiezingen, die een potentieel grote impact kunnen hebben op het resultaat, te vermijden, zijn sluitende en rigoureus toegepaste procedures en een onafhankelijke controle onontbeerlijk.
De aanbevelingen van het college strekken er toe het ministerie van Binnenlandse Zaken aan te zetten de ingezette informaticamiddelen verder te verfijnen en aan te vullen, maar voornamelijk een kwaliteitsvol procedureel kader te scheppen.
Het college van deskundigen drukt de wens uit dat de wetgever onderzoekt de controlemogelijkheden uit te breiden ratione temporis, ratione loci .
Het college wenst tenslotte de medewerkers van het ministerie van Binnenlandse Zaken te bedanken voor de goede geest waarin de samenwerking is verlopen.
Voor de Kamer van volksvertegenwoordigers
E. De Samblanckx
F. Tomicki
Voor de Senaat
E. Willems
P. Van Damme
Voor de Brusselse Hoofdstedelijke Raad
G. Cerexhe
G. Royberghs
Voor de Vlaamse Raad
R. Deboelpaep
Voor de Waalse Gewestraad
J.P. Gilson
Voor de Raad van de Duitstalige Gemeenschap
B. Hick
25 juni 1999
LIJST VAN VERGADERINGEN VAN HET COLLEGE
Maandag 17 mei om 14 uur in de lokalen van het Rijksregister met de heer L. Vanneste, directeur-generaal, en de informatici betrokken bij de ontwikkeling van de toepassingen. De algemene bespreking werd gevolgd door een bespreking en demonstratie van het stemsysteem Digivote door de heer J. Dehertogh, informaticus-directeur.
Dinsdag 18 mei om 14 uur in de Senaat, bespreking binnen het college van de wijze waarop de opdracht geïnterpreteerd en uitgevoerd moet worden.
Vrijdag 21 mei om 13 uur in de lokalen van het Rijksregister met de heer J. Dehertogh, informaticus-directeur, en de heer B. Smeets, directeur, bespreking en demonstratie van het totalisatiesysteem door middel van optische lezing Favor.
Dinsdag 25 mei om 9 uur in de lokalen van het Rijksregister met de heer A. Sibille, informaticus, bespreking en demonstratie van het stem- en totalisatiesysteem van geautomatiseerde stemming Jites.
Donderdag 27 mei om 13 uur in de lokalen van het Rijksregister met de heer L. Vanneste, directeur-generaal, en een vertegenwoordiging van de firma Bull, bespreking van het voorstel van de firma Bull tot uitwerken van een versnelde procedure voor vergelijking van de ijksoftware met de gebruikte software voor het systeem Digivote.
Donderdag 27 mei in de lokalen van het Rijksregister, na de vergadering uit vorig punt, met de heer J. Dehertogh, informaticus-directeur, bespreking en demonstratie van het totalisatiesysteem Digivote.
Maandag 31 mei om 10 uur in de Senaat interne bespreking van bijgewoonde demo's en de bestudeerde documentatie.
Donderdag 3 juni vanaf 8.30 uur in de lokalen van het Rijksregister met de heer L. Vanneste, directeur-generaal, de heer J. Dehertogh, informaticus-directeur en de heer A. Sibille, informaticus. Nemen van een kopie van de gedeponeerde broncode, vanaf nul configureren van een PC, hierop de code compileren en de bekomen uitvoeringscode vergelijken met de gedeponeerde. Philips-Stesud (Jites) en Fabricom (Favor) slaagden in deze proef. Bull (Digivote) kon de gevraagde omgeving niet ter beschikking stellen (cf. 5.1.1.4. De mislukte referentiecompilatie van 3 juni).
Donderdag 3 juni om 10, 12 en 15.30 uur in de lokalen van het Rijksregister met de heer J. Dehertogh, informaticus-directeur en de heer H. Snyers, Provinciaal verantwoordelijk Vlaams-Brabant, voor de controle op de aanmaak van de diskettes voor de stem- en totalisatiebureaus.
Vrijdag 4 juni om 9 uur in de Senaat, bespreking van de resultaten van 3 juni en organisatie van de controletaken op 12 en 13 juni.
Woensdag 9 juni om 9 uur in de lokalen van het Rijksregister, met de heer L. Vanneste, directeur-generaal, en de heer J. Dehertogh, informaticus-directeur, tweede kans voor de firma Bull (Digivote) om de gevraagde hercompilatieproef uit te voeren.
Woensdag 9 juni om 13.45 uur in de lokalen van het ministerie van Binnenlandse Zaken, Koningstraat 66, maken van een badge ter legitimatie.
Woensdag 9 juni om 14.15 uur in de Senaat, bespreking van de opgedane kennis en ervaringen.
Donderdag 17 juni om 14 uur in de lokalen van het Rijksregister met de heer L. Vanneste, directeur-generaal, de heer J. Dehertogh, informaticus-directeur, en de heer A. Sibille, informaticus, voor de controle van de referentiestemmen.
Dinsdag 22 juni om 9.30 uur in de Senaat voor de verdere bespreking van het verslag.
Vrijdag 25 juni om 9.30 uur in de Senaat voor de tweede lezing en de goedkeuring van het verslag.
LIJST VAN OPGEVRAAGDE, ONTVANGEN
EN BESTUDEERDE DOCUMENTATIE
Algemene analyse van het Digivote-systeem 1995.
Gebruikershandleiding-Digivote dd. 3 mei 1999.
Instructiehandboek voor de voorzitters van de stembureaus-Digivote.
Handboek voor technische installatie Digivote 2.
Organisatieschema voor de verkiezing van 13 juni 1999 voor Digivote.
Technische analyse-Jites 1998.
Gebruikershandleiding-Jites.
Programmeringdossier-Jites.
Procedure voor het stemmen en de werking van een stembureau-Jites.
Demo van het systeem voor optische lezing Favor (21/5/99 om 13 u.).
Demo van het stem- en totalisatiesysteem Jites (25/5/99 om 9 u.).
Demo van het systeem voor totalisatie van Digivote (27/5/99 om 13 u.).
Een legitimatiebewijs voor de controle op 12 en 13 juni.
Een bericht aan de voorzitters van de stem- en stemopnemingsbureaus met de melding dat zij de controle van de systemen moeten toelaten en alles in het werk moeten stellen om de werkzaamheden van de experten zo vlot mogelijk te laten verlopen.
De mogelijkheid om op de dag van de verkiezing in de stembureaus naar keuze van het college, de juiste overdracht van de (test)stemmingen op de magnetische kaarten te kunnen controleren, alsook om de conformiteit van de software op de diskette van de voorzitter met de referentiesoftware van het ministerie te kunnen controleren. Een portable met de nodige periferie en software lijkt hiervoor het aangewezen werkmiddel.
Een overzichtslijst met de juiste lokalisatie van alle stem- en stemopnemingsbureaus waar geautomatiseerde verkiezingen gehouden worden, met vermelding van het gebruikte systeem-Digivote of Jites.
De functionele analyse uitgevoerd door het ministerie (of externe onderneming) die aan de grondslag ligt van deze automatisering.
Het bijzonder bestek van de algemene offerteaanvraag voor de ontwikkeling van de systemen voor geautomatiseerde stemming en stemopneming, alsook de inschrijvingen van Bull en Philips op basis van dewelke de opdracht aan hen gegund werd en waarin alle aanduidingen van kostprijs onleesbaar gemaakt werden.
De broncode van alle programma's op informaticadrager.
De beschrijving van alle bestanden op informaticadrager.
Inlichtingen over de gebruikte compiler(s) om deze op eenduidige wijze te kunnen identificeren (taal, merk, versie, platform, ...) en de gebruikte parameters.
Welke eigendomsrechten en/of licentierechten bezwaren deze softwares zowel op niveau van broncode als uitvoeringscode.
Een grondige analyse (wie, wat, waar, wanneer, waarom) van de volledige procedure van repliceren, parametriseren en distribueren van de diskettes en paswoorden voor de stembureaus en bureaus voor stemopneming.
Procedures te hanteren in de bureaus voor stemopneming.
Plaats en data waarop opleidingen gegeven worden voor de voorzitters van stembureaus en stemopnemingsbureaus.
Ter gelegenheid van de demonstraite van het systeem-Favor een gegenereerd voorbeeld van de bijlagen bij het proces-verbaal van de stemopnemingsverrichtingen en voorbeelden van stembrieven.
Ter gelegenheid van de demonstratie van het systeem-Jites
een gegenereerd voorbeeld van proces-verbaal van de stemopnemingsverrichtingen en bijlagen.
een voorbeeld van een diskette voor transfer van resultaten tussen totalisatiemachines.
Het bijzonder bestek van de algemene offerteaanvraag voor de ontwikkeling van systemen voor geautomatiseerde stemming en stemopneming in het Nederlands en Frans.
Inschrijving van de firma Bull.
Inschrijving van Philips-Stesud.
Handleiding aangaande de procedure van repliceren, parametriseren en verdelen van de diskettes en paswoorden voor de stembureaus en bureaus van stemopneming-Digivote voor de Brusselse kantons, Halle-Vilvoorde, Wallonië en de kantons van de Duitstalige gemeenschap.
Procedures te hanteren in de bureaus van stemopneming-Digivote.
Plaats en datum waar de opleidingen gegeven worden (onvolledige lijst).
Overzichtlijst met de lokalisatie van de stem- en stemopnemingsbureaus (deze lijst is onvolledig en geeft geen indicatie van het gebruikte systeem).
Optische lezing : bijzonder bestek en offertes (bijgevoegd bijzonder bestek betrof niet de optische lezing).
Ter gelegenheid van de demonstratie van de totalisatie met het systeem-Digivote een gegenereerd voorbeeld van proces-verbaal van de stemopnemingsverrichtingen en bijlagen, ontvangstbewijs aan de voorzitter stembureau, voorlopige staat van registraties, gedeeltelijke tussenresultaten, ontvangstbewijs transferdiskette, algemeen totaal van de geldige stemmen.
Het college neemt akte van de bevestiging dat de geplande werkzaamheden samen met Bull op donderdag 3 juni ek. bij het ministerie kunnen doorgaan en van het feit dat eveneens Philips-Stesud en Fabricom gevraagd worden op dezelfde dag gelijkaardige faciliteiten te verlenen als deze gevraagd aan Bull en hierop geen negatief antwoord gekregen werd.
Zoals reeds telefonisch medegedeeld heeft het college in haar vergadering van 31 mei ll. volgende opmerkingen geformuleerd in verband met de inlichtingen, documenten en middelen onontbeerlijk voor de uitvoering van haar opdracht.
In verband met het legitimatiebewijs voor de controle op 12 en 13 juni, een document zoals reeds eerder doorgefaxt :
Le document serait du format carte d'identité :
Recto : Nom de l'assemblée + Nom de la personne + titre + photo
Verso :
Le ministre de l'Intérieur invite toute personne (tout corps constitué) sollicitée par le porteur de la présente de lui fournir toute l'aide dont elle a besoin dans l'exercice de sa fonction. + signature du DG au nom du ministre.
Een kopie van het bericht aan de voorzitters van de stem- en stemopnemingsbureaus met de melding dat zij de controle van de systemen moeten toelaten en alles in het werk moeten stellen om de werkzaamheden van de experten zo vlot mogelijk te laten verlopen, met de expliciete vermelding :
· dat de deskundigen gemachtigd zijn om magneetkaarten te laten valideren, hiermee een teststemming uit te voeren en deze kaarten mee te nemen;
· dat de deskundigen een kopie van de softwarediskettes kunnen nemen.
Op de overzichtslijst met de lokalisatie van alle stem- en stemopnemingsbureaus waar geautomatiseerde verkiezingen gehouden worden ontbreekt de vermelding van het gebruikte systeem-Digivote of Jites. Overeengekomen werd dat het ministerie van Binnenlandse Zaken per kanton vermeldt welk systeem gebruikt wordt.
Kan het ministerie bevestigen dat de keuze tussen Digivote of Jites als volgt is bepaald :
« Bij de toewijzing van de eerste opdrachten werd door het ministerie van Binnenlandse Zaken bepaald welk systeem in welke gemeenten gebruikt wordt. Bij de erop volgende uitbreidingen is er door de gemeenten op het niveau van het kanton een overleg geweest om het te implementeren systeem te kiezen. Indien er geen overeenkomst werd bereikt, werd geen automatisering ingevoerd. »
In de bundel nr. 8 « Optische lezing : bijzonder bestek en offertes » werd niet het juiste bijzonder bestek van de algemene offerteaanvraag toegevoegd.
Stand van zaken betreffende de vraag « welke eigendomsrechten en/of licentierechten bezwaren deze softwares zowel op niveau van broncode als uitvoeringscode ».
De volledige procedure van repliceren, parametriseren en distribueren van de diskettes en paswoorden voor de stembureaus en bureaus voor stemopneming voor het systeem-Jites. Graag ontvingen de deskundigen eveneens de geactualiseerde versie voor Digivote.
Kan het ministerie bevestigen dat :
« Het ministerie van Binnenlandse Zaken levert, tegen ontvangstbewijs, aan de voorzitter van het kantonhoofdbureau alle verzegelde omslagen met diskettes en paswoorden voor de totalisatie en de stembureaus van het kanton. Het is de voorzitter van het kantonhoofdbureau die verantwoordelijk is voor de distributie van de verzegelde omslagen met diskettes en paswoorden naar de stembureaus toe. Het ministerie geeft hierover aan deze voorzitters geen richtlijnen. »
Indien er toch richtlijnen zijn wensen de deskundigen een kopie ervan te ontvangen.
Heeft het ministerie een controle op deze distributie ?
Bij nazicht van de lijsten met adressen van de stembureaus en totalisatiebureaus, werd vastgesteld dat deze lijst voor Oost-Vlaanderen hierin niet is opgenomen. Kan het ministerie deze bezorgen aan het college.
Kopie van de eerste versie van de brief van de minister van Binnenlandse Zaken aan de voorzitters van de kantonhoofdbureaus aangaande het nazicht dat zal uitgevoerd worden door het college van deskundigen.
Lijst van kantons en het gebruikte systeem-Digivote of Jites.
Toelichting bij de toewijzing van de opdrachten aangaande de geautomatiseerde stemsystemen in 1992 en 1998.
Bijzonder bestek aangaande de geautomatiseerde stemopnemingssystemen door middel van optische lezing.
Toelichting bij de eigendomsrechten aangaande de software voor geautomatiseerde stemsystemen.
Procedure voor repliceren, parametriseren, distribueren van de gegevensdragers en paswoorden in het Jites-systeem.
10 CD-rom's « Kiezen voor morgen » aangaande de kieswetgeving.
Verslag van de vergadering van 27 mei opgemaakt door Binnenlandse Zaken.
Gebruikshandleiding van Jites in het Nederlands en het Frans.
Jites « arbre d'erreurs ».
Procedure voor hercompilatie voor Jites.
Jites : programmeringdossier met historiek van de wijzigingen, buglist en fixes conform met wat zich in verzekerde bewaring bevindt.
Volledige kopie van de software van Philips-Stesud, Jites.
Volledige kopie van de software van Fabricom, Favor.
Adressen van de stembureaus en totalisatiebureaus van Oost-Vlaanderen.
Een kopie van de brief van de heer L. Vanneste aan de firma's Bull, Philips-Stesud en Fabricom naar aanleiding van het onderhoud op 27 mei ll. en in verband met het opzetten van de hercompilatieproef van 3 juni ll.
Gezien de hercompilatie van het Digivote-systeem op donderdag 3 juni, door toedoen van Bull, niet is kunnen doorgaan, zal het college op woensdag 9 juni ek. om 9 uur in de kantoren van het Rijksregister aanwezig zijn om deze proef alsnog uit te voeren. Verder uitstel vanwege Bull lijkt het college onaanvaardbaar.
Het college ontving de technische procedure van repliceren, parametriseren en distribueren van de diskettes en paswoorden voor de stembureaus en bureaus voor stemopneming. Graag ontving het college eveneens de door het ministerie van Binnenlandse Zaken opgestelde beschrijving van de organisatorische procedure die rond dit technisch gebeuren moet gerespecteerd worden.
Een beschrijving van de beveiligingsmaatregelen die in de verschillende productiecentra moeten genomen worden tijdens het repliceren van de diskettes.
In de brief van de heer minister van Binnenlandse Zaken aan de voorzitters van het hoofdbureau i.v.m. met de opdracht van het college, moet eveneens vermeld worden dat zij bevoegd zijn om op een draagbare computer een kopie te nemen van de back-up diskette van de software van het stembureau en totalisatiebureau.
Graag kende het college de juiste schrijfwijze van de naam en de functie van de provinciaal verantwoordelijke Vlaams-Brabant die we op 3 juni ontmoet werd.
Wat is de te volgen procedure indien één of meerdere assemblees wensen over te gaan tot een hertelling van een kanton ?
Wat gebeurt er met de inhoud van de urnen en met de gedistribueerde diskettes nadat de uitslag van de verkiezingen door de assemblees is aanvaard ? Bestaan er hierover schriftelijke richtlijnen ?
Artikel 5bis van de wet van 11 april 1994 specificeert in § 3 :
« Met behulp van de controlesoftware die het ministerie van Binnenlandse Zaken hen ter beschikking heeft gesteld, kunnen zij met name de betrouwbaarheid controleren van de software in de stemmachines, alsook nagaan of de uitgebrachte stemmen correct werden overgeschreven op de magneetkaart, of zij correct werden overgeschreven door de elektronische stembus alsook werden getotaliseerd, en of de optische lezing van de uitgebrachte stemmen naar behoren verliep. »
Welke software is in dit verband ter beschikking van het college ?
Met uitzondering van Oost-Vlaanderen, ontbreken de adressen van de totalisatiebureaus van alle kantons. Kan het ministerie deze woensdag bezorgen aan het college ?
PV van de vergadering van 3 juni opgemaakt door het ministerie.
Antwoord op de vragen gesteld op 4 juni 1999.
Kopie van de brieven van de heer L. Vanneste aan de firma's Bull, Philips-Stesud en Fabricom in verband met de uitvoering van de hercompilatieproef van 3 juni 1999.
Nota's in verband met de organisatorische procedures opgesteld door het ministerie van Binnenlandse Zaken op 28 juni 1998, 21 oktober 1998 en 29 januari 1999.
Procedure « visualiseren » van de stemmen voor Digivote.
Evaluatieverslag van 13 december 1996 betreffende de geautomatiseerde stemming in 1994 en 1995.
Kopie van de nota aan de Ministerraad in juni 1997.
Adressen van de totalisatiebureaus.
Procedure voor de hercompilatie van Digivote.
Volledige kopie van de software van Bull, Digivote, en van de gebruikte software voor de compilatie ervan.
Verslag van de vergadering van 9 juni opgemaakt door het ministerie.
Uittreksel uit het Belgisch Staatsblad van 13 mei 1999 betreffende « Onderrichtingen voor de voorzitters van de stembureaus met traditionele stemming en de kantonhoofdbureaus met geautomatiseerde stemopneming door middel van een systeem voor optische lezing in de kantons Zonnebeke en Chimay ».
Eén exemplaar van al de hoger opgesomde ontvangen documenten zal ter inzage gesteld worden van de parlementaire assemblees bij de griffie van de Kamer van volksvertegenwoordigers. De leden van het college verklaren hierbij dat alle bijkomende kopieën, die zij tijdens hun werkzaamheden gemaakt hebben, vernietigd werden en zij onder geen enkele vorm nog in het bezit zijn van door het ministerie van Binnenlandse Zaken en de betrokken firma's verstrekte documenten.
(1) Kamerdocument, gewone zitting 1997-1998, wetsontwerp, nr. 1728/1.
(2) Kamerdocument, gewone zitting 1997-1998, wetsvoorstel nr. 1420/1, blz. 5.
(3) Handelingen van de Kamer van volksvertegenwoordigers, commissie Binnenlandse Zaken, gewone zitting 1998-1999, vergadering van 31 maart 1999.
(4) Kamerdocument, gewone zitting 1997-1998, Amendement, nr. 1728/3.
(5) Zie ook de informatiebrochure van het ministerie van Binnenlandse Zaken « De geautomatiseerde stemming in België De verkiezingen van 13 juni », http ://mibz.fgov.be/pd/pdc/nldc01.htm
(6) Zie bijzonder bestek nr. RRN1/1992 van het ministerie van Binnenlandse Zaken en ministeriëel besluit van overeenstemming van 5 mei 1999, Belgisch Staatsblad van 12 mei 1999.
(7) In de gemeenten van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest, de gemeenten van de Duitstalige Gemeenschap en in sommige gemeenten met een bijzondere regeling moet de kiezer eerst nog de taal selecteren waarin de dialoog met het systeem zal verlopen en zijn kiescollege. Zolang de kiezer zijn stem niet heeft bevestigd, kan hij zijn keuze van het kiescollege veranderen. De keuze per kiescollege kan dus ook variëren naargelang de verkiezing.
(8) Met « leeg » wordt bedoeld dat er zich nog geen software voorgeïnstalleerd op het toestel bevindt. De harde schijf wordt met andere woorden eerst hergeformuleerd.